20 βιβλία για τις γιορτές 2021-22

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΠΟΙΗΣΗ

 

~ Ορφέας Απέργης, Καθαριστήριο, Πατάκης, 324 σελ.

 

Μένει η ταραχή / που είναι πάντα η αρχή. Έχοντας αποταθεί, στα δύο προηγούμενα βιβλία του, σε Πατρικές (Η γλώσσα τους) και Μητρικές Μορφές (Σαν χρέος) με το προσήκον Υικό σέβας ου μην αλλά και το συνοδό του άγ(χ)ος, εσήμανε η στιγμή για τον Ο.Α. να (ξεκα)θαρίσει τους λογαριασμούς του με προγόνους, συγχρόνους, νεοτέρους, Ανώτερα Όντα, Ιδέες, Παράδοση (που ιδιοφυώς είχε ανασκάψει, επαναπαρουσιάσει, και γονιμότατα συνδιαλεχθεί μαζί της στο πρώτο του βιβλίο, Υ) και Λοιπά Υψηλά (και Χαμηλά). «Σάτιρες» (όρος που δεν σημαίνει –μόνον–κωμικά  ποιήματα) επιγράφεται το παρόν βιβλίο, περιέχοντας μπόλικες και απολαυστικότατες. Και κλείνει με ένα εξίσου απολαυστικό (κι επείγον) «μανιφέστο» 72 σελίδων για το τι είναι η Ποίηση (σήμερα) – οι τελευταίοι στίχοι του: Και πώς ν’ αντισταθείς στη ζωή / που σε θέλει;

 

~ Μαίρη Γιόση, Η κοίτη, Σμίλη, 46 σελ.

 

Από ιδιοτροπία του αέρα / πίσω γυρνούν / όλα τα γράμματα που σου έστειλα. Ακριβοθώρητη η ποίηση της Μ.Γ., όμως δεν είναι πολύτιμη μόνον γι’ αυτό. Στον δυνατό αέρα / ένα πουλί αμφιβάλλει / Κι αν είναι το ακίνητο / κέντρο του κόσμου; Πόσες ποιήτριες και πόσοι ποιητές μπορούν να παινευτούν ότι έχουν γράψει ένα ποίημα τέτοιας ακρίβειας, πύκνωσης, και ευρηματικότητας, ενώ συγχρόνως πίσω του ακούμε από την αρχαιοελληνική μέχρι την κλασσική κινεζική ποίηση; Τρεις ενότητες, δεκαεννιά όλα κι όλα, ολιγόστιχα, ποιήματα, σ’ αυτό, το έκτο βιβλίο της, 40 χρόνια μετά το πρώτο. Έσπασε το ποτήρι / Έμεινε το νερό / γυμνό / στο πάτωμα. Η στιγμή, κρυστάλλινη· το βλέμμα, αλάθητο· η γλώσσα, μετρημένη, δεν αστοχεί. Δριμύς ο ήχος των κουπιών / χαράζει τα νερά.

 

~ Αγαθή Δημητρούκα (επιλογή - έρευνα - σχολιασμός), Με τον ήλιο γείτονα: Τραγούδια του Νίκου Γκάτσου φωτισμένα από τον ήλιο του δημοτικού τραγουδιού, Πατάκης, 160 σελ.

 

Κάμε τον ύπνο σύννεφο και τ’ όνειρό σου πάχνη / και το πουλί του Αυγερινού να σ’ ανταμώσει ψάχνει. Έχοντας εκδώσει με υποδειγματική φροντίδα όλα τα τραγούδια του Νίκου Γκάτσου, η Α.Δ. προβαίνει τώρα σε μιαν ιδιαίτερη έκδοση, προϊόν μελέτης και έρευνας, όπου ‘φωτίζει’ κάποια απ’ αυτά με δημοτικά τραγούδια από τα οποία, με διάφορους τρόπους, ‘αντλούν’. Διακρίνει τους στίχους του Γκάτσου που βρίσκονται σε διάλογο με ακριτικά δημοτικά, κλέφτικα και ιστορικά, μοιρολόγια ή νανουρίσματα, της ξενιτιάς, κ.ά.. Πάντα, η επιστροφή στον Γκάτσο δεν φέρνει μόνο βαθειά, σχεδόν σωματική, τέρψη· ανοίγει, κάθε φορά, τ’ αυτιά μας σε πλούτη της γλώσσας και της ποίησής μας ανεξάντλητα και ζωντανά. Και τ’ άγρια βάθη που κοιτάω / δεν τα χωράει ανθρώπου νους.

 

~ Δήμητρα Κωτούλα, Θα ήσουν παντελώς ανυπεράσπιστος – Ποιήματα της λευκής σελίδας, Πατάκης, 95 σελ.

 

Η αγάπη μου δεν είναι δυνατή σαν τον θάνατο. Μόλις τρίτο βιβλίο μιας ποιήτριας της οποίας η εδραιωμένη και αναγνωρισμένη σπουδαιότης είναι αντιστρόφως ανάλογη προς την έκταση του έργου της. Ανθεκτική στις συσπάσεις της σιωπής / μια φλαμουριά ανοίγει κατάματα στον ουρανό. Και μιας από τις λίγες (της γενιάς της και όχι μόνον) που δεν διστάζει να αναμετρηθεί με την μεταφυσική ως αναγκαία διάσταση της ύπαρξης – εδώ, και στις δύο ενότητες του βιβλίου: στα 45 «Ποιήματα της λευκής σελίδας» (όπου η αγωνία της συγγραφέως ανάγεται χωρίς περιστροφές και συμβολισμούς στην αγωνία κάθε ύπαρξης που ζητά να αρθρώσει και να αρθρωθεί) όσο και στο πιο πρόσφατο «Animal triste» [Θλιμμένο ζώο], απότοκο του πρώτου εγκλεισμού της πανδημίας: Ω κοινόχρηστη θλίψη του μαγιάτικου ακάλυπτου.

 

~ Ναπολέων Λαπαθιώτης, Ξεδιάλεγμα (Ποιήματα - Στοχασμοί - Αφηγήματα - Συνεντεύξεις), εισ. - ανθολ.: Τάκης Σπετσιώτης, Τύρφη, 223 σελ.

 

Ολόγυρά μας ούτε θα μας έμελλε / αν φέγγει το φεγγάρι, αν πέφτει χιόνι. Γνωστή η αφοσιωμένη ενασχόληση –και λαμπροί οι μέχρι σήμερα καρποί της, κινηματογραφικοί και εκδοτικοί– του σκηνοθέτη και συγγραφέα Τάκη Σπετσιώτη με το έργο του ποιητή του Μεσοπολέμου Ν.Λ., με την πολυσχιδή δραστηριότητά του, με την ταραγμένη αλλά και την εσωτερική ζωή του. Το να πιστεύη κανένας απόλυτα σε κάτι, είναι μια απ’ τις μορφές της ανθρώπινης βλακείας. Τώρα, «ξεδιαλέγει» εδώ προσφιλή του δείγματα του ποιητικού και πεζογραφικού έργου του, πλαισιώνοντάς τα με εκτενή εισαγωγή (όπου έχει ενδιαφέρον, μεταξύ των άλλων, και η εκδοτική ιστορία του διάσπαρτου έργου του Ν.Λ.) και δύο συνεντεύξεις τού ίδιου του ποιητή. Όνειρα αγάπης ενός άλλου κόσμου, / απέραντα χαμένου και καλού. – Π.Ι.

 

~ Ναπολέων Λαπαθιώτης, Τα ποιήματα – Πρώτη επιλογή, Εκάτη, 82 σελ.

 

Μεσ’ στ’ άχαρο βράδι, / το μάταιο, που μένω, / φυτό ξένου τόπου. Ογδόντα δύο χρόνια μετά την κυκλοφορία του μόνου βιβλίου που εξέδωσε ο ίδιος ο Λ., η «Εκάτη» μάς το επαναπροσφέρει. Το 1939, ο ποιητής είναι 51 ετών· γνωστός, με πλήθος δημοσιεύσεων σε περιοδικά· θα αυτοκτονήσει πέντε χρόνια αργότερα. Πρόκειται δηλαδή αφενός για μια ώριμη κίνηση σύνταξης βιβλίου· αφετέρου, ερμηνεύοντας τον υπότιτλο, θα είχε συνέχεια. Σήμερα που μπορούμε να δούμε τον Λ. σε όλες τις διαστάσεις του έργου και της πολιτείας του, με την χρονική απόσταση και την σύγχρονη θεωρία να τον φωτίζει, έχει ενδιαφέρον να ξαναδιαβάσουμε τι επιθυμούσε ο ίδιος να μείνει ως πρώτο βιβλίο του. Πάντα κάτι με κρατεί, / και με φέρνει πίσω, / στον καιρό που καθετί / μούλεγε να ζήσω.

 

~ Ρεμπώ, Ποιήματα – Μια εποχή στην κόλαση – Εκλάμψεις – Επιστολές – Μαρτυρίες, μτφρ. - κείμενα: Στρατής Πασχάλης, Κάπα Εκδοτική, 427 σελ.

 

Βόσκησε, πείνα. Να καταπιείς / Χλόης τραγούδια. / Πίκρα πολύχρωμη εκεί να πιείς / Απ’ τα λουλούδια. Έχοντας εντρυφήσει επί έτη πολλά στον Ρεμπώ και εργαστεί με συνάφεια και αφοσίωση μεταφράζοντάς τον, ο Σ.Π. –ποιητής και δεινός μεταφραστής απαιτητικότατων έργων της γαλλικής γραμματείας– συγκεντρώνει εδώ και συμπληρώνει τις προηγούμενες σχετικές εκδόσεις του. Όταν ο κόσμος γίνει μόνο ένα δάσος μαύρο για τα τέσσερα κατάπληκτα μάτια μας – [] εγώ θα σας βρω. Η έκδοση συναρπάζει ήδη από την εισαγωγή: «Λες κι εξάντλησε μέσα σε μερικά χρόνια άπειρα στρώματα δυναμικότητας και δημιουργίας»· «ο Ρεμπώ [] είναι ποιητής γλωσσικής φαντασίας που βλέπει τις λέξεις σαν πρωτόγνωρα πράγματα και τις συνθέτει ετερόκλιτα σε δέσμες». Και τέλος εκείνο το Ωμέγα, / Μενεξέδων αχτίδα στα Μάτια Του.

 

~ Πέρσυ Μπυς Σέλλεϋ, Ελλάς – Λυρικό δράμα, μτφρ.-εισ.-σημ.: Ορφέας Απέργης, Gutenberg (δίγλωσση έκδοση), 247 σελ.

 

Η Ελλάδα έχει θεμέλια χτισμένα κάτω / απ' τις πολεμικές φουρτούνες των ρευμάτων, / πάνω στην κρυσταλλένια θάλασσα / της σκέψης πού ’ναι αιώνια. Ο Σέλλεϋ, στενός φίλος του Λόρδου Βύρωνα, έγραψε το φιλελληνικό αυτό ποιητικό δράμα τον Οκτώβριο του 1821 στην Ιταλία. Από την αυγή του Χρόνου μες στην τρικυμία / έλαμψε της Ελευθεριάς το θάμπος. Ο Ο.Α., 200 χρόνια μετά, μάς παραδίδει την μετάφρασή του –λεπτουργημένο κατόρθωμα– μαζί με χρήσιμη εισαγωγή, εκτενείς σημειώσεις, και πλούσιο επίμετρο για την ζωή του ποιητή, ειδικά κατά την περίοδο συγγραφής του έργου αυτού. Το μεγαλείο το αληθινό είναι αχώρητο, / η αληθινή αξία ζει μέσα στο Πνεύμα όλων των ζώντων, / κι αυτό το Πνεύμα τη δανείζει σ' ό,τι λες δικό σου. 

 

~ Βισουάβα Σιμπόρσκα, Η ζωή εδώ και τώρα, εισ. - μτφρ.: Μπεάτα Ζουλκιέβιτς, Καστανιώτης, 246 σελ.

 

Επιτέλους στη γλώσσα μας, μεταφρασμένη απευθείας από τα πολωνικά, μια πλούσια, χορταστική ανθολογία της ποιήτριας που τιμήθηκε με το Νομπέλ το 1996. Πάνω από 100 ποιήματα και από τις συνολικά 13 συλλογές της: από το Γι' αυτό ζούμε τού 1952 έως το Αρκετά τού 2012 – τουτέστιν παρουσιάζεται εδώ το εν τρίτον περίπου του έργου της. Γε-γο-νός, γε-γο-νός, χτυπά ο τροχός. Μαύρο δάσος. / Γε-γο-νός, γε-γο-νός. Το φορτίο θρηνεί – βαρύς μπάσος. “Το μεγαλείο και η γελοιότητα της ανθρώπινης κατάστασης αναδεικνύονται στο έργο της από κοινού”, όπως σημειώνει η Μ.Ζ. στην εκτενή, κατατοπιστικότατη και γλαφυρή εισαγωγή της. Και “η κατάπληξη είναι το κίνητρο της δικής της 'ποιητικής φιλοσοφίας'”. Το στέμμα επιβίωσε του κεφαλιού. / Το χέρι έχασε από το γάντι.

 

 ~ Κώστας Σταμάτης (ανθολ. - εισ. σημ. - επιμ. - εργοβιογρ. σημ.), Η ποίηση της Ελληνικής Επανάστασης 1821 – δημοτικό τραγούδι, νεοέλληνες ποιητές από τον Σολωμό και τον Κάλβο μέχρι σήμερα, Πατάκης, 626 σελ.

 

Να καθήσεις στο πλάι μου και ν’ απλώσεις το χέρι / να μαζεύουμε αμίλητοι τα τριζόνια του λόγου: / –συλλαβές και οράματα– / μυστικέ Μαρκομπότζαρη / στρατηγέ των Ελλήνων. Όχι μόνον αναμενόμενα ονόματα και ποιήματα, αλλά μια εξαντλητική, χρονολογική (με πέρας το 2020!) ανθολογία 472 σελίδων –βαριά κληρονομιά σε σκέψη που τρικλίζει– συν 117 με εργοβιογραφικά σημειώματα των ποιητ(ρι)ών. Δεν υπάρχει ποιητική ‘γενιά’, από το 1821 ώς σήμερα, που να μην εκπροσωπείται σε αυτή την θεαματική σύναξη: ακόμα και αν ενίοτε η ποίηση δεν μας συγκινεί ιδιαιτέρως, παραμένει συναρπαστική η διαδρομή· η διαφοροποίηση στον χειρισμό τού πάντα ζέοντος θέματος. Το Μεσολόγγι πιο κάτω ψηλά το φεγγάρι σημαία / το αίμα του πια δεν βροντάει και δεν κοκκινίζει τα όνειρα / κουρέλια της πόρτας δεν εμποδίζουν το κρύο της καρδιάς.

 

~ Άντεια Φραντζή, Το έσω χάραγμα (1975-2015), Sestina, 263 σελ.

 

Κυματιστό σώμα / το όραμα. Παρόν παρόν / και δοξασμένο το άγγιγμα / να τσακίζει τον χρόνο. Η ποιητική συγκομιδή μιας τεσσαρακονταετίας, μιας ποιήτριας που δικαιωματικά εγγράφεται στην λαμπρή χορεία των ζωτικής σημασίας Ελληνίδων ποιητριών του 20ου (και του 21ου) αιώνα. Τα νερά περιμένουν στις φόδρες τον ήλιο. Με σαφή την καταγωγή της από τον υψηλό μοντερνισμό της λιτότητας, έχει δώσει ωστόσο και ένα υποδειγματικό Στεφάνι σονέτων: και σε αυτό, το έκτο από τα δέκα εδώ συγκεντρωμένα βιβλία της, θαυμάζουμε τον ιδιαίτερο, σπάνιο τρόπο της να πυκνώνει τον λόγο χωρίς ποτέ να γίνεται ερμητική· να παραμένει 'προσβάσιμη' επιβάλλοντας τους δικούς της όρους, χωρίς την παραμικρή έκπτωση. Λυπήσου με, φωνή, ξερή αλήθεια / και δες τον θαυμασμό· κρύβει το αίμα. 

 

~ Θανάσης Χονδρός και Αλεξάνδρα Κατσιάνη, Ταξιδεύοντας με τον Μιχαήλ Μήτρα από δρόμους χωρίς διόδια – ένα ποίημα, Οίκοι, 24 σελ.

 

Εδώ που τα λέμε απ' όλους λείπουν λέξεις. / Του λείπει η λέξη κιβώτιο. / Της λείπει η λέξη χιόνι. Βαθειά και ουσιαστικά ποιητική είναι, ούτως ή άλλως, κάθε δράση του Θ.Χ. και της Α.Κ.: είτε καλλιτεχνική χειρονομία, είτε περφόρμανς, είτε κείμενο. Πόνεσε και ντράπηκε. / Σε μία και μοναδική στιγμή έφτασε / στη συνειδητοποίηση / της βίας και της ποίησης. Ταυτόχρονα. Έτσι αρχίζει το μακρύ, πολύμορφο ποίημα τους σ' αυτήν την –ως αναμένεται– όμορφη έκδοση μεγάλου σχήματος. Και τελειώνει με την φράση: ώσπου να μας σφηνώσει κάποιος την αγέλαστη λέξη κάτω από τη γλώσσα. Ένα ταξίδι ανάμεσα σε, και μαζί με, τις λέξεις, αναζητώντας και ταυτοχρόνως πραγματώνοντας το ποίημα. Τις νύχτες οι λέξεις, ξεφεύγοντας απ' την αντίληψή μας, / ταξιδεύουν / αναζητώντας θέμα για ένα ποίημα. 

 

~ Γ.Χ. Ώντεν, Η ασπίδα του Αχιλλέα – και άλλα ποιήματα, εισ. - μτφρ. - σχόλια: Ερρίκος Σοφράς, Αντίποδες (δίγλωσση έκδοση), 153 σελ.

Κόψτε τα τηλέφωνα, πάψτε τα ρολόγια / Το πιάνο κλείστε, πνίξτε τύμπανα και λόγια. Ο Ε.Σ. έχει εμπλουτίσει την προ εξαετίας εκλογή του με επτά επιπλέον ποιήματα –σύνολον: 19– και ξαναδουλέψει σημεία κάποιων προηγούμενων μεταφράσεών του. Τις συμπληρώνει με εισαγωγικό σημείωμα και σημειώσεις. Η ποιότητα της εργασίας του μάς παρηγορεί για τα τόσο λιγοστά (καίτοι έξοχα) δείγματα από το έργο ενός ποιητή σαν τον Ώντεν – με πλήθος υπέροχων ποιημάτων διάσπαρτων στην μακρά σταδιοδρομία του (1928-1973) και συγκεντρωτικές εκδόσεις που υπερβαίνουν τις 800 σελίδες στο πρωτότυπο. (Αινιγματική, παρεμπιπτόντως, η εκδοτική επιλογή παράθεσης των πρωτοτύπων μετά τις μεταφράσεις, αντί αντικριστά.) Στης καρδιάς τη μαύρη ερημιά / Ν' αναβλύσει βάλσαμο ξανά, / Μάθε στην ελεύθερη ψυχή / Μες στη φυλακή της πώς να υμνεί.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΙΣΤΟΡΙΑ – ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΔΟΚΙΜΙΟ – ΜΑΡΤΥΡΙΑ

 

~ Νίκος Αλιφέρης, Ο κήπος του Λουξεμβούργου – και άλλα κείμενα, Άγρα, 119 σελ.

 

Οι σημαντικοί συγγραφείς έχουν δίκαιο ακόμη κι όταν σφάλλουν []. Είναι το ίδιον της σημαντικής τέχνης: Δεν τέρπει απλώς· μας αλλάζει το βλέμμα. Τον γνωρίζουμε ως ποιητή· και του χρωστούμε χάριτες για τις μεταφράσεις βιβλίων του Ιταλού ποιητή Ευγένιου Μοντάλε, κυρίως. Στην παρούσα έκδοση, ωστόσο, συλλέγονται 23 κείμενα δοκιμιακής υφής, μόνο πέντε εκ των οποίων έχουν δημοσιευθεί σε περιοδικά από το 2017 ώς το 2019. Από τις θεωρίες συνωμοσίας, τους διανοούμενους και τους ταξιτζήδες, μέχρι τον Αριστοφάνη, τον Κομφούκιο, τον Παπαδιαμάντη και τον Σικελιανό, ο Ν.Α. αγγίζει, ανατέμνει και φωτίζει ποικίλα θέματα, με απόλυτη ελευθερία σκέψης και το απαραίτητο –για αξιανάγνωστο κείμενο– λοξό αλλ’ ενήμερο βλέμμα. Μήπως άραγε πρέπει να αντιληφθούμε και τον εγελιανής εμπνεύσεως ιστορικισμό ως ένα εκλεπτυσμένο και υψηλού επιπέδου σενάριο συνωμοσίας; Πιθανώς.

 

~ Θανάσης Γιοχάλας και Ζωή Βαΐου, Η Αθήνα τον 19^ο αιώνα – Εικόνες μιας οδοιπορίας μέσω του Τύπου, Εστία, 443 σελ.

 

Τα ποδήλατα εις την ημερήσιαν διάταξιν πλέον (και εις την νυκτερινήν μάλλον αν θέλετε· διότι νύκτα βγαίνουν οι περισσότεροι σαν άψοφοι νυκτερίδες περιπατώντες και μ’ ένα φαναράκι σαν πυγολαμπίδες). Το 2012 από τις ίδιες εκδόσεις, ο Θ.Γ. με την Τόνια Καφετζάκη μας είχαν χαρίσει ένα πλούσιο, συναρπαστικό πανόραμα των γειτονιών της Αθήνας «με οδηγό την Ιστορία και την Λογοτεχνία»· το 2016, με την Ζ.Β., μιαν ακόμα πιο πρωτότυπη περιήγηση σε παλαιότερες εποχές και συνήθειες της πόλης, μέσα από αγγελίες του τύπου. Ο παρών τόμος συμπληρώνει την πρώτη έκδοση, με την «απαράμιλλη πένα των δημοσιογράφων του 19^ου αι.», κατά την αφιέρωση των συγγραφέων. Χιόνισε τον Ιανουάριο του 1874: Και έργα δε καλλιτεχνίας εφήμερα, λέοντας και προτομάς ηρώων, πολλά πολλαχού παρετηρήσαμεν, τηκόμενα βραδέως και αξιολυπήτως καταρρέοντα υπό το θάλπος των χειμερινών ακτίνων του ηλίου. – Π.Ι.

 

~ Αδριανή Δημακοπούλου, Χλωρηΐς αηδών – χλωμό αηδόνι: μια σημασιολογική μελέτη, μτφρ. - επιμ.: Μήνα Πατεράκη-Γαρέφη, Πανοπτικόν, 180 σελ.

 

Πόσες/οι γνωρίζουμε ότι, από το 1977 έως τον θάνατό της 67 ετών το 2017, η Ελληνίδα Αδριανή Δημακοπούλου ήταν μέλος της θρυλικής παρισινής ομάδας ανθρωπολόγων και φιλολόγων Πιερρ Βιντάλ-Νακέ, Νικόλ Λορώ και Ζαν-Πιερρ Βερνάν, που μάς ‘ξανάμαθαν’ την Αρχαία Ελλάδα; Θα αρκούσε τούτο ώστε η παρούσα έκδοση –μαζί με τα Σπαράγματα – Διαδρομές μιας ανήσυχης σκέψης (2019), συναγωγή συναρπαστικών μελετών της ιδίας– να χαιρετισθεί ως μείζων γεγονός. Αλλά και δίχως ιδέα γι’ αυτήν την Κάρσον-πριν-από-την-Κάρσον (βλ. Έρως ο γλυκόπικρος), θα αρκούσε η θέλξη της γραφής και η τόλμη της σκέψης της (πώς το «χλωρόν» δρασκελά το χρώμα, τον φόβο του θανάτου και τα δάκρυα, και η ομηρική «αηδών» πυροδοτεί μιαν εμπνευσμένη περιδιάβαση εννοιών, από την γυναίκα ώς την επιθυμία) για να μας καταστήσουν φανατικούς κι ευγνώμονες αναγνώστες της.

 

~ Σοφία Ιακωβίδου, Inter-esse – Θέματα και ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη Νεοελληνική Λογοτεχνία, Gutenberg, 451 σελ.

 

Μια από τις πιο χαρμόσυνες και ενθαρρυντικές εξελίξεις στην φιλολογία μας, είναι η στροφή νεότερων (πανεπιστημιακών) ερευνητριών και ερευνητών στην σημερινή ελληνική λογοτεχνία ή/και στην παραμελημένη παλαιότερη. Τούτο δε, με, φυσικά, πρωτότυπη σκέψη· εντυπωσιακή θεωρητική σκευή· τεκμηρίωση εις βάθος και εύρος· τέλος, με θελκτικό, προσωπικό ύφος – χαρακτηριστικό όχι μόνο αναγνωστικώς απαραίτητο, αλλά και ενδεικτικό της πνευματικής τους στερεότητας. Εορτασμός αυτής της τάσης, η παρούσα συλλογή δοκιμίων, που εκτείνεται χρονικά από τον Βιζυηνό (1849-1896) μέχρι, π.χ., τον Δημήτρη Σωτάκη (γ. 1973). Συλλογή μεν, η οποία συνέχεται δε από την οργάνωσή της σε ενότητες που δηλώνουν τόσο τα ενδιαφέροντα της Σ.Ι., όσο και τις οπτικές γωνίες που προκρίνει: «Φύλο και Ιδεολογία», «Χώρος», «Χρώμα», «Παιδική ηλικία», «Κρίση», «Δυστοπίες», «Τέχνη», «Τι κάνει ένας συγγραφέας», «Τι κάνει ένας αναγνώστης».

 

~ Χριστίνα Ντουνιά, Αργοναύτες και Σύντροφοι – Όψεις του λογοτεχνικού πεδίου στη δεκαετία του ’30, Εστία, 406 σελ.

 

Το νέο βιβλίο της ακάματης ερευνήτριας της λογοτεχνίας του Μεσοπολέμου αποτελεί μια μεγάλη σύνθεση επί μέρους μελετών που συναρμόζονται εδώ σε μια εκτενή τοιχογραφία της ποίησης και της πεζογραφίας, επικεντρωμένη στην δεκαετία του 1930, αλλ’ εκτεινόμενη και πριν και μετά· της πρόσληψης αυτής της λογοτεχνικής παραγωγής· της συνομιλίας λογοτεχνών του ’30 με παλαιότερους ή συγχρόνους, Έλληνες και ξένους· της συμπλοκής της λογοτεχνίας, τέλος, με την πολιτική, την ιδεολογία, και το ‘γλωσσικό ζήτημα’. Συνεπώς, δεν συναντάμε μόνον τους ‘συνήθεις υπόπτους’ (π.χ. Σεφέρη, Ελύτη, Ρίτσο, Εμπειρίκο, Εγγονόπουλο, Πολίτη, Καραγάτση) αλλά και τον Περικλή Γιαννόπουλο, τον Νικόλα Κάλας, τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη, τον Παλαμά και τον Καβάφη, τον Γουίτμαν και τον Ελυάρ. Όπως γνωρίζουμε ήδη, η Χ.Ν. γράφει με εγκυρότητα, τεκμηρίωση, και γλαφυρότητα, παραδίδοντάς μας άλλο ένα άκρως συναρπαστικό ανάγνωσμα.

 

~ Τσουάγκ Τσι [Ο Διδάσκαλος Τσουάγκ], εισ. - μτφρ. - ερμην. σημ.: Σωτήρης Χαλικιάς, Ίνδικτος, 430 σελ.

 

Η μικρή σύγχυση αλλάζει την αίσθηση του προσανατολισμού – η μεγάλη σύγχυση αλλάζει την αυθεντική φύση. Μεγάλο δώρο –προς την ίδια την ελληνική γλώσσα, και όχι μόνο την εκδοτική παραγωγή– η μετάφραση από τα κινεζικά του δεύτερου ‘κίονος’ της ταοϊστικής σοφίας (ο πρώτος είναι, βέβαια, το Τάο Τε Τσινγκ): του βιβλίου που αποδίδεται σε αυτόν που παλιότερα συναντούσαμε ως Τσουάνγκ Τσε (ή Τσου· δυσεξήγητη, παρεμπιπτόντως, η απώλεια του «ν»). Ο Σ.Χ., αφού μελέτησε τα κινεζικά, απέδωσε πρώτα στη γλώσσα μας τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου (2001)· ακολούθησαν άλλα σημαντικά κείμενα της κινεζικής παράδοσης. Σε αντίθεση με το πυκνό, ερμητικό Τάο Τε Τσινγκ, εδώ οι αφηγήσεις, οι εξιστορήσεις, οι αφορισμοί και οι συμβουλές υπερτερούν των ‘ποιητικών’ διατυπώσεων ‘φιλοσοφικών’ εννοιών. Αυτός που ξέρει, δρα πάντοτε για το καλό των απλών ανθρώπων, όχι όμως παραβιάζοντας τους δικούς του κανόνες.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

 

~ Γκονσάλο Μ. Ταβάρες, Ημερολόγια της πανούκλας, μτφρ.: Αθηνά Ψυλλιά, Καστανιώτης, 307 σελ.

 

Στη Βραζιλία, ο λυτρωτής Χριστός ντυμένος γιατρός. [] Κοιτάμε ψηλά και ηρεμούμε, λέει ένας κάτοικος []. Άλλος λέει: τρόμαξα. Σημαίνει πως τα πράγματα είναι σοβαρά. Ο Πορτογάλος συγγραφέας τήρησε αυτό το ημερολόγιο (που δημοσιευόταν ημερησίως σε εφημερίδες, στην χώρα του όπως και στην δική μας) από τις 23 Μαρτίου ώς τις 20 Ιουνίου 2020. Ποικίλες σημειώσεις – κάθε πρόταση σε νέα παράγραφο: διεθνείς ειδήσεις από τα ΜΜΕ, παρατηρήσεις κατά την διάρκεια του εγκλεισμού, σκέψεις για την συνθήκη που επέβαλε η πανδημία, σπαράγματα σχετικών διαβασμάτων… Μέσα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, μια γυναίκα προσπάθησε να συλλέξει τα χαρούμενα όνειρα των ανθρώπων που θα πέθαιναν. Η πρώτη εντύπωση μιας δυνατής συλλογής σκόρπιων θραυσμάτων δίνει σύντομα την θέση της σε μιαν εθιστική διελκυστίνδα μεταξύ κόπωσης και λαίμαργης περιέργειας «για τα επόμενα» – καθρεφτίζοντας την οικουμενική μας κατάσταση.

4 ποιήματα από τον "Ρινόκερω"

 

Έναν χρόνο μετά την κυκλοφορία του Ρινόκερου (εκδ. Καστανιώτη, 2020), και αναμένοντας την ανατύπωση της εξαντλημένης α' έκδοσης, 4 ποιήματα --οι τελικές μορφές των οποίων περιλαμβάνονται στο βιβλίο -- που είχαν δημοσιευθεί στο τ. 12-13 (Φθιν. 2018 - Καλ. 2019) του περιοδικού "ΦΡΜΚ" με αφιέρωμα στο "[Ανθρώπινο] Ζώο". Εκεί είχε δημοσιευθεί ένα ακόμα ποίημα του Ρινόκερου, που έχει ήδη αναδημοσιευθεί εδώ, όπως παρουσιάστηκε στην εκδήλωση "Risk" του "A Poets' Agora", για την οποία και είχε γραφεί.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΡΙΝΟΚΕΡΩΣ

 

Ι.

 

Αναφέρει ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος ότι, πρώτη φορά στις εορτές του Πομπηίου, το 55 π.Χ. –κι έκτοτε κάμποσες φορές ακόμη– με αντίκρισε το πλήθος. Το δίχως άλλο, απ' την Ινδία θα με είχαν φέρει, όπως συνάγεται από το “ένα κέρας” (στην Αφρική έχω δύο). Το ακονίζω, λέει, πάνω σε λιθάρια κι ύστερα ξεκοιλιάζω τον θανάσιμο αντίπαλό μου, τον ελέφαντα, που έχει για πρώτο του εχθρό τον δράκοντα! Θα μ' είχε δει, φαίνεται, ο Πλίνιος, στην αρένα, να μονομαχώ μ' ελέφαντα. Όπως και ο Στράβων.

 

Ωστόσο, πρώτος ο Αριστοτέλης κάνει λόγο γιά “όνο ινδικό”: μονό κέρας και μονή οπλή. Τούτον, με κέρας σπειροειδές, ονομάζει ο Αιλιανός “καρθάζονο”, και ο Πλίνιος “μονόκερω”. Δεν μπορεί κανένας να τον πιάσει ζωντανό. Επαληθεύει ο “Ιώβ” της Παλαιάς Διαθήκης: αδύνατον να εξημερωθεί. Και ο Ισίδωρος ο εκ Σεβίλλης αποφαίνεται: ρινόκερως, μονόκερως – ένα και το αυτό. Ανήμπορος ο κάθε κυνηγός: μόνο στην αγκαλιά παρθένας θα γείρω το κεφάλι, και θ' αφεθώ να με αιχμαλωτίσουν.

 

Έτσι, μες στον Μεσαίωνα, έγινα, ο μονόκερως, Χριστός: ένα κέρας εγώ, ένα με τον Πατέρα του αυτός. Και η κοίμησή του, στην ποδιά της μάνας του.

 

 

ΙΙ.

 

Με είπαν Γκάντα. “Ρινόκερω”, δηλαδή, στα ινδικά. Ο Μουζαφάρ ο Β', Σουλτάνος του Γκουτζαράτ, με χάρισε στον Αλφόνσο της Αλβουκέρκης, Διοικητή των Πορτογαλικών Ινδιών. Κι αυτός με τη σειρά του, έλαβε απόφαση να με δωρίσει στον βασιλέα του, τον Μανουέλ τον Α' της Πορτογαλίας.

 

Βρέθηκα λοιπόν να ταξιδεύω, μαζί με τον Οσίμ, τον φύλακά μου, πάνω στην “Παναγία Γρηγορούσα”, ένα απ' τα τρία καράβια με μπαχάρια του πλοιάρχου Φρανσίσκο Περέιρα Κουτίνιο. Αφήσαμε την Γκόα τον Γενάρη, περάσαμε το Ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας, κι ανηφορίσαμε τον Ατλαντικό – πιάνοντας Μοζαμβίκη, Αγία Ελένη, και Αζόρες. Σε 120 μέρες –στις 20 Μαΐου του 1515– φτάσαμε πια στη Λισαβόνα.

 

Είχαν περάσει χρόνια χίλια και βάλε, που δεν μ' είχανε δει στην Ευρώπη. Τώρα, εγώ επαλήθευα τον Πλίνιο, κι εκείνοι ξαναζούσαν την εποχή του Πομπηίου: μου φέρανε κι ελέφαντα για να παλέψουμε, μα εκείνος σκιάχτηκε, κι ετράπη σε φυγή – μιά Κυριακή, 3 Ιουνίου, της Αγίας Τριάδας.

 

Στο μεταξύ, η Ευρώπη είχε γεμίσει επιστολές που λέγανε για μένα, κι ένα δυο πρόχειρα σκίτσα. Ο Φλωρεντίνος Τζάκομο Πένι μού έγραψε και ποίημα. Το δημοσίευσε στη Ρώμη, 13 Ιουλίου, μαζί με μιά πολύ, πολύ κακότεχνη ξυλογραφία: σκέτος καρνάβαλος, και με δεμένα τα μπροστινά μου πόδια.

 

Γρήγορα όμως με βαρέθηκε ο βασιλιάς Μανουέλ. Θυμήθηκε που, την προηγούμενη χρονιά, είχε στείλει έναν λευκό ελέφαντα, κι αυτόν απ' την Ινδία, στον Πάπα Λέοντα τον 10ο, που του εξασφάλιζε την αποκλειστική εκμετάλλευση των νέων ανατολικών γαιών. Πανευτυχής ο Μέδικος, τον ονόμασε Χάννο. Μου φορούν, λοιπόν, καινούργια τραχηλιά – βελούδο πράσινο, κεντημένο με άνθη– να με στείλουν κι εμένα στη Ρώμη – μαζί με ασήμι, μπαχαρικά, και άλλα δώρα.

 

Μπαρκάραμε ξανά Δεκέμβρη. Περνάγαμε κοντά στη Μασσαλία, όταν ο Γάλλος βασιλιάς, Φρανσουά ο Α', ζήτησε νε με δει. Σ' ένα νησί αράξαμε, και του παρουσιάστηκα στις 24 Ιανουαρίου του 1516. Μα παρακάτω, στα στενά του Πόρτο Βένερε –ζήλεψε, φαίνεται, η θεά την ομορφιά μου– μάς πέτυχε φουρτούνα. Αλυσοδεμένος καθώς ήμουν στο κατάστρωμα, πνίγηκα κι εγώ, ο δεινός κολυμβητής. Με ανέσυραν νεκρό κοντά στην Βιλλεφράνς, και στείλαν το τομάρι μου πίσω στη Λισαβόνα, να το παραγεμίσουν μ' άχερα.

 

Κάποιοι είπαν πως, ταριχευμένος, έφτασα πια στη Ρώμη, Φεβρουάριο. Μα εγώ λέω πως αυτό δεν αληθεύει: δεν γράφτηκαν σπουδαία πράγματα για μένα εκεί – άρα, ψέμμα: πώς θα 'ταν δυνατόν να μην τους κάνω εντύπωση, σ' αυτούς, τους απογόνους των Ρωμαίων που τόσο μ' είχανε θαυμάσει; Και ούτε βρέθηκα ποτέ ταριχευμένος πουθενά.

 

 

ΙΙΙ.

 

Με χάραξε στο ξύλο ο Ιερώνυμος Αντρέι, τεχνίτης στην υπηρεσία του Δασκάλου Άλμπρεχτ Ντύρερ, στα 1515 (είναι λάθος το “1513” που διαβάζετε).

           

Κανείς από τους δυο δεν με είχε δει, ούτε κι άλλον κανέναν σαν κι εμένα. Μόνο δυο επιστολές και δυο πρόχειρα σχέδια φτάσαν στην Νυρεμβέργη: του Βαλεντίν Φερνάντες απ' τη Μοραβία, εμπόρου και χαράκτη, και άλλου ενός, αγνώστου. Μ' αυτά μονάχα για οδηγό, ο Ντύρερ έφτιαξε δυο σχέδια με μελάνι, κι εμένανε, στο ξύλο χαραγμένο. “Σχεδόν ανίκητο”, όπως γράφει πάνω πάνω, “γρήγορο, παρορμητικό και πονηρό”, να 'χω “το χρώμα της χελώνας με τις βούλες”, να 'μαι “σχεδόν τελείως σκεπασμένος με λέπια χοντρά”.

 

Με τύπωσαν πολλές φορές μέχρι το τέλος του αιώνα, ακόμα και μετά τον θάνατο του Δάσκαλου, ώσπου το ξύλο γέμισε σαράκι, και ράγισε ανάμεσα στα πόδια μου.

 

Μα εγώ δεν μοιάζω.

 

Ούτε βούλες έχω, ούτε καψούλια, ούτε κομμάτια πανοπλίας. (Ας όψεται που ο Δάσκαλος έφτιαχνε κάτι ασπίδες κείνον τον καιρό.) Αλλά συνηθισμένος είμαι: σάμπως κι ο Πλίνιος είχε δίκιο σε όλα; “Εχθρός του ελέφαντα”!

           

Κι όμως με τούτη τη μορφή θριάμβευσα για αιώνες. Κι ας σπρώχνει το κέρατό μου νά 'βγει από το πλαίσιο, κι ας είμαι με κομμένη την ουρά. Τριακόσια χρόνια εγώ, ο Ρινόκερως του Ντύρερ, ήμουνα ο Ρινόκερως. Κι ας φτάσαν κι άλλοι εκπρόσωποι του είδους μου κατόπιν στην Ευρώπη, κι ας τους ζωγράφισαν πολλοί – εμένα όλοι αντέγραφαν. (Ίσαμε και το 1930, εμένα θαύμαζαν τα Γερμανόπουλα στα σχολικά βιβλία τους.)

 

Λες και το ήξερε ο Δάσκαλος πόσο δημοφιλή θα μ' έκανε, έβαλε και με χάραξαν σε ξύλο μαλακό, να με τυπώνουν εύκολα, πάλι και πάλι – καλύτερα απ' ό,τι σε χαλκό, κι ας θα 'χα τότε παραπάνω λεπτομέρειες και λεπτοδουλειά. Έτσι, με την περιβολή πολεμιστή, ογκώδης και περήφανος, επεβλήθην. Και ας μη μοιάζω.

 

Θα είδατε ίσως και την πιστότερη ξυλογραφία του Χανς Μπούργκμαϊρ: ούτε που έκανε τον κόπο να μου βγάλει την αλυσίδα από τα πόδια. Άγνωστος πια, ο ατάλαντος: ένα αντίγραφο όλο κι όλο απομένει απ' το επαίσχυντό του έργο.

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΜΕΛΙ (όν. ουσ., ουδ.)

[ενημέρωση λήμματος: Ιούλιος 2013]

 

1.

 

Ο Ζαν Ποκτόν, βοηθός σκηνής στο Παλαί Γκαρνιέ, πρωτόβαλε στην στέγη του μελίσσια το 1981. Το μέλι τους απεδείχθη εξαίρετο. Τουλάχιστον, έτσι έμοιαζε να πιστεύουν οι Παριζιάνοι λάτρεις της όπερας: τα βάζα –με τις χειρόγραφες, αριθμημένες και υπογεγραμμένες ετικέττες– ξεπουλούσαν ταχύτατα στο πωλητήριο του ιδρύματος. «Το να επιτρέπουμε σε έναν εβδομηντάχρονο να αναρριχάται στην σκεπή, είχε αρχίσει να καθίσταται προβληματικό», ανέφερε επίσημος εκπρόσωπος κατά την συνταξιοδότηση του κυρίου Ποκτόν, την άνοιξη του 2013.Φημολογείται ότι νέες μέλισσες θα εγκατασταθούν, με την φροντίδα ιδιωτικής εταιρείας, «για την καλύτερη πλαισίωση της δραστηριότητας». Ουδείς γνωρίζει τι γεύση θα έχει το μέλι του χρόνου.

 

2.

 

Η ινδοευρωπαϊκή ρίζα «keneko» που σημαίνει «χρυσό» ή «κίτρινο», μέσω του γερμανικού «hunangan» δίδει το αγγλικό «honey». Αλλά υπάρχει και άλλη: «melit» – όθεν αμφότερα το ελληνικό «μέλι» και το ιρλανδικό «mil». Μη σχετιζόμενα, δυστυχώς, μήτε με την «μελωδία», μηδέ με την Μούσα Μελπομένη.

 

3.

 

Το μέλι διαχωρίζει την αλήθεια απ’ το ψεύδος. Χορτασμένες από «των θεών την γλυκιά ξανθή τροφή», οι τρεις μαντικές μέλισσες, παρθένες αδελφές, χορεύουν αυτό που είναι, αυτό που ήταν και αυτό που θα είναι. (Δίδαξαν στον Απόλλωνα την μαντική∙ αυτός τις χάρισε στον αδελφό του Ερμή.) Σαν το στερούνται όμως, γίνονται απείθαρχες∙ οι ρήσεις τους, αφερέγγυες.

 

4.

 

Την αγαπούσα πολύ, την αφίσα –που λειτουργούσε και ως δοκιμασία– με τις δυο ασπρόμαυρες φωτογραφίες του Ρίτσαρντ Άβεντον. Αριστερά, «Η Ντοβίμα με τους Ελέφαντες, βραδινό φόρεμα Ντιόρ, Σιρκ ντ’ Ιβέρ, Παρίσι»: το φωτομοντέλο της δεκαετίας του ’50 στέκεται λυγερό μες στο μακρύ του μαύρο φόρεμα –η σατινένια ζώνη σέρνεται στο άχυρο του τσίρκου– ανάμεσα στα δυο βαριά σταχτιά ζώα. Δεξιά, «Ρόναλντ Φίσερ, μελισσοκόμος, Νταίηβις, Καλιφόρνια, 1981»: άτριχος αλμπίνος, με τις μέλισσες σμάρι στον γυμνό κορμό και στο κεφάλι του (και στ’ αυτιά και στις ρώγες). Λίγοι φίλοι μου γοητεύονταν όσο κι εγώ απ’ αυτό το ζευγάρωμα της ομορφιάς υπό δολιοφθορά και της γαλήνιας συμβίωσης. Οι περισσότεροι ανατρίχιαζαν λόγω μιας επιπόλαιης ερμηνείας: «αηδία». Η αφίσα κρέμονταν στο χωλλ του διαμερίσματος. Όταν ήρθε να μείνει προ έτους ο Μ., την κατεβάσαμε για να χωρέσει η βιβλιοθήκη του.

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

Ιωάννινα, Άνοιξη 2015

 

Μες στις βελούδινες χρυσοκέντητες φορεσιές

των γυναικών της Βορείας Ηπείρου

και στους ολάνθιστους κήπους

των εβραϊκών γαμήλιων συμβολαίων

τρέχουν τρελλαμένες

νεαρότατες σαύρες

Είναι η εποχή τους –

βγαίνουν πάλι

να λιαστούν στα πεζούλια

 

Χάθηκε ο μικρόσωμος ρινόκερως

Stephanorphinus kirchbergensis

απ’ τις όχθες του Λούρου

Χάθηκε και το κόκκινο ελάφι

που ’φτιαχναν απ’ τα δόντια του χάντρες και φυλαχτά

Χάθηκε το βραχύσωμο άλογο

που τόσο το κυνήγησαν

και με το τέλος πια των παγετώνων

ξεράθηκαν τα χορτολίβαδά του

 

Τώρα ο άστεγος κοιμάται στο υπόστεγο

του παλιού μεντρεσέ

Ένα γεράκι

θλιμμένο και άπραγο

στέκει ψηλά στα σύρματα

Οι σαύρες λιάζονται παντού

Μια γάτα μάς κοιτά

 

*

 

 

 

 

 

 

 

ΝΙΚΟΣ ΒΕΝΙΟΣ, ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΟΣ, 34 ΕΤΩΝ, ΙΟΣ *

 

«Είμαι κτηνοτρόφος παραδοσιακός

Την αγαπάω τη δουλειά

Ο πατέρας μου πούλησε τα ζώα

για να μη γίνω κι εγώ βοσκός

Με έστειλε στην Α’ Γυμνασίου

και μαράζωσα

Δεν αντέχω του λέω –
και ξαναφτιάξαμε το κοπάδι

 

Τα περισσότερα κατσίκια μου είναι ντόπια

Κάποια είναι επιμειξία με δανέζικη ράτσα

που είχαν φέρει παλιά στο νησί –

τα λέμε ζάνικα

 

Τώρα φέρνουν κάτι γίδες, αλπίνες

Αλλά είναι ζώα

–πώς να το πω–

ανούσια, σαν ελάφια

Τα δικά μας τα νιώτικα

είναι ζώα του μαρμάρου

που λέγαν οι παππούδες μας

Τρώνε μάρμαρο και πέτρα απ’ το χώμα

γι’ αυτό είναι νόστιμα»

 

Ενώ αρμέγει

κάθε λίγο αλλάζει κουδούνι

σε κάποια γίδα

 

«Τα κουδούνια είναι για τις γίδες

ό,τι το φόρεμα για τις γυναίκες

Πρέπει να είναι όμορφες

Και για μας τους βοσκούς είναι

μελωδία, ορχήστρα»

 

* Σχεδόν επί λέξει μεταγραφή φράσεων από άρθρο στο «Κ» της «Καθημερινής», περί τα μέσα της δεκαετίας του 2010.

Εγκλεισμός

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Θύελλα, ιριδισμοί, μαγειρική

Έναν εγκλεισμό συντροφιά με τον Μέντελσσον, τον Μότσαρτ και τον Σούμπερτ – πώς να τον αρνηθείς; Όταν μάλιστα σου προσφέρονται έργα (ή διασκευές) όπου πρωταγωνιστεί το κλαρινέττο ή τα βαθύφωνα έγχορδα – τα όργανα που ηχούν, λένε, πλησιέστερα στην ανθρώπινη φωνή: γι' αυτό και είναι τέτοια παρηγοριά, στο αυτί και στην ψυχή.

Τρεις μεγάλοι συνθέτες (μου μοιάζει πια κάπως μικρόψυχο να διστάζουμε να δεχθούμε τον Μέντελσσον ως «μεγάλο» δίπλα στον Μότσαρτ και τον Σούμπερτ) – κι οι τρεις τους, μ' ένα «θεϊκό» χάρισμα για τη μελωδία. Και τέσσερα έργα: τρία μουσικής δωματίου και μία όπερα, όπου πραγματικά πρωταγωνιστούν τα πνευστά (οκτώ ξύλινα κι επτά χάλκινα!), σε διασκευή έξι μερών της για μικρό σύνολο πνευστών. Την επιλογή και τη μεταγραφή έκανε ο Ράινερ Σότσταιντ, δύο αιώνες μετά την πρεμιέρα του Ντον Τζοβάννι του Μότσαρτ στην Πράγα, ακολουθώντας τα χνάρια ανάλογων διασκευών, ήδη από την εποχή του συνθέτη. Ένα φαγκόττο κι ένα κλαρινέττο για να διατρέξουν –μέσα από έξι άριες– τη θυελλώδη όπερα ενός συνθέτη που λάτρεψε το κλαρινέττο· αναδεικνύοντάς το όχι μόνον εντός της ορχήστρας, αλλά και γράφοντας ειδικά γι' αυτό δύο αριστουργήματα: ένα κοντσέρτο κι ένα κουιντέττο.

Το κουιντέττο του αποψινού προγράμματος, ωστόσο, έχει μιαν άλλη ιδιαιτερότητα. Το παρήγγειλε το 1819 στον Σούμπερτ ο πλούσιος φίλος και υποστηρικτής του Ζυλβέστερ Πάουμγκαρτνερ, ζητώντας του να το γράψει για πιάνο και κουαρτέττο εγχόρδων αποτελούμενο από βιολί, βιόλα, βιολοντσέλλο και κοντραμπάσσο – αντί για τη συνηθέστερη σύνθεση: δύο βιολιά, βιόλα και βιολοντσέλλο. Το πιάνο εδώ συχνά περιορίζεται στις υψηλές νότες – πάνω απ' τα «σκούρα», βαθύφωνα έγχορδα. Προκύπτει έτσι ένα παιχνίδι αντανακλάσεων και ιριδισμών, σαν της πέστροφας μες στο νερό. Το παρωνύμιο «της πέστροφας», βέβαια, το έλαβε επειδή –πάλι κατά παραγγελίαν του, και ερασιτέχνη βιολοντσελλίστα, Πάουμγκαρτνερ– το τέταρτο μέρος του χτίζεται με παραλλαγές του ομώνυμου τραγουδιού του Σούμπερτ.

Μια πολύ πιο παράδοξη παραγγελία γέννησε τη «Μάχη της Πράγας – Μέγα ντουέττο για ατμιστά  ντάμπλιν και στρούντελ με γλυκό τυρί»: έτσι επέγραψε το πρώτο του κομμάτι κοντσέρτου για κλαρινέττο, κόρνο ντι μπασσέττο και πιάνο ο Μέντελσσον. Του το παρήγγειλαν το 1832, για να το παίζουν στις περιοδείες τους, ο εκ Μονάχου κλαρινεττίστας Χάινριχ Γιόζεφ Μπαίρμαν και ο γιος του Καρλ (που έπαιζε κόρνο ντι μπασσέττο), εις αντάλλαγμα nudel και strudel (βαυαρέζικες λιχουδιές που ο συνθέτης λάτρευε μα δεν έβρισκε στο Βερολίνο όπου ζούσε), που του μαγείρεψαν οι ίδιοι στην κουζίνα του, ενόσω εκείνος «μαγείρευε» τις νότες στον επάνω όροφο. Λίγο αργότερα παρασκευάστηκε και το δεύτερο (το έργο 114), με την ίδια επιτυχημένη συνταγή.

«Καλή σας απόλαυση!»

 

~

Αυτό είναι το κείμενο που προσεκλήθην να γράψω για το πρόγραμμα του 6ου Διεθνούς Φεστιβάλ Μουσικής Μολύβου (Λέσβος) με γενικό θέμα την (μετα-πανδημική και όχι μόνο) "Ελευθερία", και συγκεκριμένα για την συναυλία της 17ης Αυγούστου (πάλι!) 2021, με 'θέμα' τον "Εγκλεισμό".

Μπορείτε να πάρετε μια γεύση της μουσικής, σε καλές εκτελέσεις διαθέσιμες στο YouTube, εδώ: https://youtube.com/playlist?list=PLtrUqGxsYMZ3yuxwmuyLZKKsRG9VHw7PE

Η εικόνα είναι από την σειρά φωτογραφιών μου Disassimilation (Μάιος 2020) που δημοσιεύθηκε στο τεύχος 13 του ψηφιακού περιοδικού "Isolation" που επιμελούνταν ο Laurent Champoussin, με θέμα "Disappearance / Out of range".