η απόκριση

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Η ΑΠΟΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ – ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ

Στις 12 Ιανουαρίου 2023, είχα προσκληθεί από την εικαστικό και εικαστική ψυχοθεραπεύτρια Μαρία Κόντη, συντονίστρια του 2^ου ερευνητικού εργαστηρίου εικαστικής ψυχοθεραπείας στο ΕΜΣΤ (στα πλαίσια των εκπαιδευτικών προγραμμάτων που επιμελείται η Ελισάβετ Ιωαννίδη), να μιλήσω για την ποίησή μου.

Στην 4^η συνάντηση, λοιπόν, του καλλιτεχνικού ερευνητικού εργαστηρίου για την εικαστική ψυχοθεραπεία «Η Τέχνη της Απόκρισης: Η Κατοικία», επέλεξα να εστιάσω στην σχέση της ποίησής μου με τις εικαστικές τέχνες: στην παρουσία τους στα ποιήματά μου, αλλά και σε κάποιες συνεργασίες μου με εικαστικούς, δοκιμάζοντας να περιγράψω πώς εργάστηκα κάθε φορά. Επίσης, αναφέρθηκα στον χαρακτήρα ‘απόκρισης’ κάποιων ποιημάτων μου, δηλαδή στην καταγωγή και την γένεσή τους –  στον βαθμό που έκρινα ότι ενδεχομένως υπήρχε ένα ιδιαίτερο καλλιτεχνικό ενδιαφέρον στην πορεία αυτή από το (όποιο) ‘βίωμα’ ώς το έργο.

Η συνθήκη αυτών των συναντήσεων σήμαινε ότι, ενόσω εγώ μιλούσα, οι συμμετέχουσες ‘αποκρίνονταν’ στα λεγόμενά μου ‘χτίζοντας’ με εικαστικά μέσα ένα ‘σπίτι’ (που συμπληρωνόταν και τροποποιούνταν σε καθεμιά από τις 9 συναντήσεις τους, παρουσία διαφορετικών προσκεκλημένων).

Τα πεπραγμένα (εικόνες και κείμενα) αυτού του εργαστηρίου εκδόθηκαν πρόσφατα σ’ έναν δίγλωσσο τόμο (ελληνικά και αγγλικά) με την επιμέλεια της Μ.Κ. και της Ε.Ι.. Διατρέχοντάς τον με ενδιαφέρον πριν να τον μελετήσω διεξοδικότερα, συνάντησα με κάποια συγκίνηση ορισμένες ρητές αποκρίσεις σε όσα είχα εκθέσει τότε.

Στο κείμενό της «Σώμα, σπίτι μου», στην ενότητα «Έργο εν προόδω» με προμετωπίδα «Ερώτημα: Τι συμβαίνει στην σιωπή», η ψυχίατρος Αργυρώ Αξιώτη σημειώνει, μεταξύ των άλλων:

«Ο ποιητής Π.Ι. μας μίλησε για […] τον εντοπισμό των λέξεων που θα φέρουν τις οπτικές παραστάσεις στον λόγο. Όπως όταν διηγούμαστε ένα όνειρο. Ακούγοντάς τον, θέλησα να κάνω την ανάποδη εργασία: την οπτικοποίηση των τίτλων από τις ποιητικές του συλλογές [«Το σωσίβιο», «Ακάλυπτος», Πολωνία», «Ρινόκερως»]. […] Κράτησα λίγες από τις λέξεις που μας έφερε, αλλά κυρίως τα συναισθήματα από τα ποιήματα «Η Simone Veil λύνει τα μαλλιά της» και «Αριστόδικος». […] Σήμερα, κάποιες στιγμές η ομάδα έμεινε ακίνητη και σιωπηλή σαν ορχήστρα σε παύση.»

Στο κείμενό της «Το σπίτι», η ψυχολόγος και εικαστική ψυχοθεραπεύτρια Δέσποινα Παπαδοπούλου γράφει μεταξύ άλλων:

«Μένω στη φράση από το ποίημα «Προς Αριστόδικον», την οποία καταγράφω στα θεμέλια του σπιτιού μου: «για χρόνια πέρναγε το αλέτρι πάνω από το άγαλμα». Η καθημερινότητα, το αλέτρι, κινδυνεύει να καταστρέψει κάτι πολύτιμο, αλλά και μπορεί να αποκαλύψει / ανακαλύψει κάτι πολύτιμο. Πάντα υπάρχει κάτι πολύτιμο που χρειάζεται εξόρυξη ή ανασκαφή στον θεραπευόμενο ή σε μένα.»

Τις ευχαριστώ: η (αντ)απόκριση είναι, εκτός από τρόπος της, και μία από τις χαρές της τέχνης.

[Στην εικόνα, μέρος της εικαστικής απόκρισης της Α.Α. κατά την συνάντηση, όπως δημοσιεύεται στο βιβλίο.]

μνήμη μαρίας λαϊνά (1947 - 2023)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Κύκλος 6^ος [απόσπ.]

 

Σ’ αυτό το άσπρο μουγγό τοπίο

που η ομίχλη καληνυχτίζει το σπίτι

τα μακρινά βράδια του ελαφιού

κράτα μου συντροφιά

κι άσ’ τη σκιά μου να θαφτεί στο χιόνι

πιο μαλακό από καλοκαιριάτικη νύχτα

 

(Επέκεινα, 1970)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Μετατόπιση

 

Αν θέλω να φχαριστηθώ μεγάλους χώρους

γυρεύω ένα διάστημα ανάστροφο

μπροστά μού επιτρέπουν μόνο μια στιγμή κάθε φορά.

Γιατί όλα ξεκινούν από τον ήχο

ενός μικρού ελατήριου

μέσα σου

αδέσποτου

τον ήχο μιας μικρής βελόνας

που σπάζει το φως

και σε ρίχνει

στην άλλη μεριά την κρυμμένη.

Λοιπόν φέρνομαι σαν τα καγκουρώ

απομακρύνομαι απ’ το σημείο μου

με θεόρατα πηδήματα

χωρίς βαρύτητα.

 

(Αλλαγή τοπίου, 1972)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Απόγευμα

 

Αυτό το μέρος της γης είχε μια μικρή βροχή·

έγιναν όλα με μιαν ήσυχη επιμονή.

Ανεβαίνοντας η σκιά μέχρι

το στραγγισμένο χρώμα του βουνού

ανάσανε φρεσκολουσμένη.

 

(Σημεία Στίξεως, 1979)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

[«Επειδή απόψε...»]

 

Επειδή απόψε

περνούσε με άμαξα μπροστά στο καλοκαίρι

κι ένιωθε την ανάγκη να ξεχάσει

ότι στα όνειρά της ήταν πάντα ένα δέντρο

ένα απ’ τα πολλά

γεμάτη δάκρυα

και τώρα επιστρέφει.

 

(Δικό της, 1985)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Μότσαρτ

 

Θυμάμαι λίγο

μια άμαξα στενή πάνω στη γέφυρα

μαύρο νερό

μια τρομερή μαύρη βάρκα

ένα θαμπό γυάλινο κλάμα.

 

Προσθέτω ένα δυνατό συναίσθημα απόλαυσης

σαν το κουπί που λάμνει όλο και πιο πέρα.

 

(Ρόδινος Φόβος, 1992)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 [απόσπ.]

 

Ζω εδώ

όπως τα έντομα ζουν εδώ

για τη δροσιά της νύχτας

 

(Εδώ, 2003)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Όχι εγώ [απόσπ.]

 

Δύσκολα θυμάσαι

ότι το τώρα

δεν θα ξανάρθει

όλο τον καιρό

και τον επόμενο

σαν πέτρα

σαν χιόνι σαν ήλιος στην πέτρα

 

(Ο Κήπος – Όχι εγώ, 2005)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

[«η σκιά φτάνει...»]

 

            η σκιά φτάνει

ώς το ταβάνι

τα δοκάρια την κάνουν κομμάτια

 

το ρολόι λούζει το κρεβάτι

ο φόβος μ’ έχει συνεπάρει

 

(Μικτή τεχνική, 2012)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Με χτύπησε στο πρόσωπο

 

η σκόνη του ήλιου

ο πυρετός του φεγγαριού.

Χτυπάει η φλέβα του καλοκαιριού·

εν αναπαύσει ο πάνθηρας

η βελουδένια χάρη του

η τρομερή στιλπνή του ρώμη.

 

(Ό,τι έγινε – άνθρωποι και φαντάσματα, 2020)

 

~ Στο "The Books' Journal" του Ιαν. 2024, αποχαιρέτησα την σπουδαία ποιήτρια –που έγραψε επίσης θεατρικά έργα, υβριδικά πεζά, και παιγνιώδη δοκίμια ιδιαίτερης σημασίας– με ένα ποίημα από κάθε ποιητικό βιβλίο της (εκτός από το πρώτο, το οποίο επέλεξε να μην ξανατυπώσει ποτέ). Τα βιβλία της είχαν πρωτοκυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Κέδρος, Κείμενα, Στιγμή, Καστανιώτη και Πατάκη· σήμερα, η ποίησή της της περιόδου 1970-2012 καθώς και η τελευταία συλλογή του 2020, κυκλοφορούν από τις εκδ. Πατάκη.

Ενώ στην εφημερίδα "Το Βήμα", στις 31.12.2023, μετά από πρόσκληση του Γρηγόρη Μπέκου -σε ένα αφιέρωμα στην μνήμη της Μ.Λ. στο οποίο συμμετείχαν επίσης η Μαίρη Γιόση, η Μάνια Μεζίτη, και ο Αργύρης Παλούκας-, τέσσερις μόλις μέρες μετά τον θάνατό της, ο νωπός αποχαιρετισμός μου είχε την μορφή αυτού του σύντομου κειμένου:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΣΩΜΑ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

«Μέχρι διακόσιες λέξεις, μες στις επόμενες οκτώ ώρες.» Αν έπιανε τ’ αυτί της την διατύπωση της πρόσκλησης για τούτο το νεύμα θαυμασμού και ευγνωμοσύνης, η Μαρία Λαϊνά θα ενέκρινε οπωσδήποτε την βραχυλογία – αν κι ίσως να προέκρινε την σιωπή. Και αν μάλλον δεν θα συναινούσε στην ταχύτητα (ως συγγραφέας αργής κυοφορίας, επίπονης σμίλευσης έως την λεπτότερη υφή), πιθανότατα θα επικροτούσε τον αιφνιδιασμό· το ακαριαίο ως ευκταίο – και αναπόφευκτο.

Τα περισσότερα ποιήματά της μάς εμφανίζονται ως παρουσίες άρτιες και πλήρεις που αίφνης στέκουν μπρος μας. Και επιβάλλονται με τα μουσικά σφυράκια των λέξεών τους – ακόμα και όταν μοιάζουν να μην το επιθυμούν. Όμως, αν η Μαρία Λαϊνά υπήρξε (από το 1970 ώς σήμερα) εκ των κορυφαίων ποιητριών της πύκνωσης –πύκνωσης που δεν είναι διόλου ερμητική, παρά μόνο η βέλτιστη εξεικόνιση της ουσίας–, παραλλήλως, στα πεζά της κείμενα –υβρίδια θεατρικού μονολόγου και εσωτερικής αφήγησης–, μας έδειξε την δύναμη του αργού ξεδιπλώματος. Στα δε δοκίμιά της, μετήλθε έναν τρίτο τρόπο: της παιγνιώδους περιδιάβασης (ίσως κατά το πρότυπο των αγαπημένων της Ιαπώνων) ανάμεσα σε αφορισμό, ανάμνηση, διήγηση, και ανθολόγηση ποιημάτων που αφειδώλευτα θαύμαζε.

Όσοι/ες γράφουμε ποίηση σήμερα, και –κυρίως– όσες/οι διαβάζουμε ποίηση, της χρωστάμε πολλά. Όχι μόνο την κατάδειξη του πόσο πολύ, πάλλον σώμα μπορεί να βαστήξει το μικρότερο δοχείο. Αλλά και την σθεναρή, σταθερή υπεράσπιση (επανειλημμένως εκφρασμένη στα κείμενά της και στις συνεντεύξεις της, και αενάως διακηρυσσόμενη μέσω των ποιημάτων της) της ποίησης ως τέχνης, και μάλιστα τέχνης διπλά απαιτητικής – παρότι είναι πλασμένη με το πιο κοινόχρηστο υλικό: τις λέξεις. Απαιτητικής όχι από βίτσιο ή «ελιτισμό». Αλλ’ απαιτητικής, φυσικά (καθότι τέχνη), στην γραφή της, που ταλανίζει την ποιήτρια ώς το τέλος, όμως χωρίς ν’ αφήσει ούτε ίχνος της βασάνου αυτής μέσα στο ποίημα. Και απαιτούσας να την προσεγγίζουμε με ησυχία και προσοχή: προετοιμασμένοι· προπονημένοι. Να την προσεγγίζουμε, όχι περιδεείς, μα με την αφιέρωση και με την θέρμη της βαθειάς συνάντησης.

 

~ Τις φωτογραφίες της Μαρίας Λαϊνά είχα τραβήξει τον Δεκέμβριο του 2006, στο "blinddate#12" και στην ταβέρνα του Οικονόμου. Στο "blinddate#12", στο υπέροχο κτίριο της κλειστής από χρόνια "Palco", ο επιμελητής της έκθεσης Αντώνης Βολανάκης με είχε προσκαλέσει να συμμετάσχω αλλά και να επιλέξω τις/τους άλλες/ους πέντε συγγραφείς (Μαρία Λαϊνά, Αλεξάνδρα Πλαστήρα, Γιώργος Συμπάρδης, Θανάσης Χειμωνάς, heimkurst) που θα συνεργάζονταν με έξι εικαστικούς (Αλέξανδρος Αποστολίδης, Αντώνης Βολανάκης, Μαίρη Κόντη, Μαρία Νυμφιάδη, Μαρί Πασχαλίδου, Λία Πέτρου) για την επιτόπου δημιουργία έξι εγκαταστάσεων, στα δωμάτια του τελευταίου ορόφου του κτιρίου.

(Περισσότερες φωτογραφίες μου από εκείνη την έκθεση, βρίσκονται στους ακόλουθους τρεις συνδέσμους: ο χώρος, η προετοιμασία, οι έξι εγκαταστάσεις.)

'το δωμάτιο'

1. Από παντού πρέπει να φεύγω Χώρος ελευθερίας το μυστικό της συνάντησης κοίταζα γύρω κάτι άλλο φοβόμουν 2. Γιά να φτιάξουν κάτι μαζί πρέπει πρώτα να γνωριστούν Γιά να γνωριστούν πρέπει πρώτα να συναντηθούν (εκεί όπου μπορούν ν’ αποδράσουν –κάτω απ’ το παράθυρο– να ξαναχωρίσουν) [ο γάμος πάλλει κάτω από τον θάνατο] (Στα άβολα καθίσματα –δεν αντικρίζονται– αυτά που δε θέλω να γίνουν Η μέση του σώματος το κέντρο του σώματος είναι ευαίσθητο με την ακινησία κουράζεται) Να γράψουν ο ένας Πρέπει να υπάρχει ένας λόγος ή μιά αιτία (ή ένα αίνιγμα) πάνω στον άλλον τα δύο σώματα μέσα να βρω αυτό που πρέπει να λυθεί σε ένα τρίτο οι δύο σκέψεις μέσα στο ρεύμα του αέρα (πόρτα – παράθυρο) 3. Το φως γεννιέται μέσα στο δωμάτιο τόσο νερό όσο ένας πόνος εκεί που σταδιακή εγκατάλειψη ερχόντουσαν να φάνε αυτοί που έραβαν εκεί που ευχόντουσαν να φανεί αυτό που έθαβαν Μιά ηχηρή και μάταιη μονότονη γραμμή δεν υπάρχει σώμα, είναι μαύρος [κι εξακολουθεί την κατεβάζουν] Ζεύγος χαίρε – πάω να δω τον ίσκιο που απόγινες ζεύγος χαίρε – περιμένω το φως που φέρνεις/φεύγεις εγκλωβίστηκα εκεί στο τζάμι [λέω να την αφήσω] 4. Αυτός πέθανε μόνη της κατάφερε σιωπή επιθυμούσε μια ανυπόφορη κίνηση το βάρος ενός ολόκληρου άντρα Ο καλικάντζαρος της λέει ε γ ώ θα σου μάθω σχέδιο παιδί ε γ ώ θα σε μάθω να χορεύεις Θα γίνεις ξανά η γυναίκα αναρωτιόταν γυναίκα ήταν ίσως που δεν θυμάσαι πώς έγινες δεν θυμόταν από τι έπρεπε να σωθεί ξανά το κορίτσι που ντρεπόσουν να είσαι εκθαμβωτική Θα σε παντρευτώ επιβεβαίωση θα μου κάνεις παιδιά θα τα ταΐζεις Κάθε πρωί γραμμές και γράμματα δική της (μόνο) 5. Ακόμα και στο σκότος του Εσύ –ενός απευθύνσιμου Εσύ– συνεχίζει να υφίσταται η δυνατότητα να συναντήσει κανείς τον εαυτό του (Ανέκαθεν ανήκε στις ελπίδες του ποιήματος να μιλήσει και για το εντελώς Άλλο) δεν μπορώ να καταλάβω τι έρχεται πρώτο και τι ακολουθεί πώς προετοιμάζεται κανείς να πεθάνει αυτή η πορεία έχει αρχίσει να μην έχω φωνή και αυτό που θέλω να πω να μην υπάρχει 6. Ώρες τώρα σκεφτόμουν να αρχίσω Αυτός δεν είναι ο χώρος. Πουθενά δεν είναι ο χώρος Σε αυτόν τον ανάμεσα χώρο (ανάμεσα σε δύο στον αέρα και το νερό) χώρο απελευθέρωσης ελεύθερης αιώρησης (ανάμεσα στο σώμα και τη σκέψη εσένα και το Άλλο ανάμεσα στα δύο) in statu nascendi in statu moriendi (παύση της ανάσας) Να το θεμέλιο: δίχως χώμα Το ποίημα πατάει στον εαυτό του ο άνθρωπος το ίδιο πρέπει (ζωή, να περνάς από μέσα) να είναι ακόμα Η γλώσσα γίνεται μορφή παρόν Το ποίημα μοναχικό και καθ’ οδόν είναι ήδη μέσα στο μυστικό της συνάντησης 7. Η πέτρα γίνεται πούπουλο όταν ο αέρας γίνει νερό επιλέγω να μη διαλέξω Γράφτηκε γιά την εγκατάσταση ΛΛΗΛ / ΛΗΡ / ΛΥΡ, μιά συνεργασία με την Μαρία Κόντη, στα πλαίσια του “blind date #12” (Βιομηχανικός Χώρος, Κειριαδών και Σφηττιών, Αθήνα, Δεκέμβριος 2006). Προέκυψε μετά από αλλεπάλληλες συναντήσεις και συζητήσεις με την Μ.Κ.. Οι φράσεις με πλάγια είναι από κείμενά της. Στο δικό μου κείμενο ενσωματώνονται επίσης, παραφρασμένες ή αυτούσιες, φράσεις των: Μ.Κόντη, Στεφάν Μαλλαρμέ [μτφρ. Π.Ι.], Ρόμπερτ Μούζιλ [μτφρ. Κ.Σχινά], Πάουλ Τσέλαν [μτφρ. Γ.Σαγκριώτη], Πέγκυ Φήλαν [μτφρ. Μ.Κ.]. Το κείμενο παρουσιάστηκε χειρόγραφο, γραμμένο σε δύο πτυσσόμενα επτασέλιδα. Το κείμενό μου σε λευκό χαρτί γραφής, και, από πάνω του, τα σπαράγματα φράσεων από παλαιότερα κείμενα της Μ.Κ. (που εδώ μεταγράφονται με πλάγια στοιχεία), γραμμένα σε ρυζόχαρτο. [Οι δύο σελίδες με αρ. 4: αριστερά, το ρυζόχαρτο. Η σύνθεσή τους δίνει το τμήμα του κειμένου υπ' αρ. 4 πιό πάνω. Φαίνονται επίσης στο κέντρο της πιό κάτω φωτογραφίας.] Τα σπαράγματα αυτά, προερχόμενα από χωρία της Μ.Κ. που είχα ήδη σημειώσει, τα ιχνογράφησα ακριβώς στην θέση όπου βρίσκονταν στο αρχικό σώμα τους. Συνεπώς, η θέση τους σε σχέση με το 'από κάτω' κείμενο πάνω στο οποίο 'προβάλλονταν' ήταν τυχαία. Τα δύο επτασέλιδα ήσαν στερεωμένα στην μιά τους άκρη με ταινία, πάνω σε ένα μακρόστενο τραπέζι εργασίας που βρέθηκε στον χώρο, ώστε το ρυζόχαρτο να καλύπτει το χαρτί γραφής - μπορούσε ωστόσο κανείς και να το ανασηκώσει. Μπροστά στο τραπέζι, δύο σκαμνάκια επέτρεπαν σε δύο επισκέπτες να κάθονται εμπρός στο κείμενο. Επίσης, μια στοίβα από μικρές ταινίες χαρτιού φέρουσες την ορθογώνια σφραγίδα του έργου, 'ΛΛΗΛ/ΛΗΡ/ΛΥΡ', ήταν στην διάθεση των επισκεπτών, οι οποίοι έγραφαν ό,τι επιθυμούσαν. Καθώς κάθονταν, στο βάθος δεξιά έβλεπαν κρεμασμένο ένα έργο της Μ.Κ. [επιλεκτική ιχνογραφία με μπλε καρμπόν σε παλιό χαρτί από μεγεθυμένο αντίγραφο του πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου, Προσωπογραφία άντρα 39 ετών], ενώ στο βάθος μπροστά, τρία σχέδια με καφέ κιμωλία πάνω στον τοίχο, επίσης έργο της Μ.Κ., που φτιάξαμε μαζί εξ ημισείας, υπό τις οδηγίες της.

[φωτ.: Π.Ι.]