12 βιβλία για τα χριστούγεννα 2023

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΠΟΙΗΣΗ

 

~ Εύη Λιακέα, Απόδειπνο, εκδ. Θράκα, σελ. 57

Κρυφό μένει το χώμα / στην ντροπαλή έξαψη της άνοιξης. Σκηνές της φύσης, όνειρα, και παιδικές αναμνήσεις είναι τα κύρια εναύσματα σ’ αυτό το πρώτο ποιητικό βιβλίο. Απόψε που δεν είμαι σκιά / που ανέβηκα ψηλά κι άφησα τη σκιά / [] Απόψε με κουβαλούν στους ώμους τους / όσα δεν κατάλαβα. Μπορεί –όπως πάρα πολλά εκδιδόμενα βιβλία ποίησης– να ωφελούνταν σημαντικά από μιαν αυστηρότερη επιμέλεια (εντός ποιημάτων· ως προς την συμπερίληψη ή μη ποιημάτων· ως προς την διάταξη των ποιημάτων για να συντεθεί το βιβλίο)· ωστόσο, η ματιά και η φωνή της Ε.Λ. είναι αρκούντως πρωτότυπες ώστε μας κάνουν να σταθούμε –και να επιστρέφουμε– στα αρτιότερα επιτεύγματά της. Στη ράχη της ανοίγει ένα λουλούδι / η μεταμόρφωση αργή την πονά.

 

~ Χοσέ Ντανιέλ Εσπέχο, Οι λίμνες της Βόρειας Αμερικής, μτφρ.-πρόλ.: Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, επίμ.: Ντανιέλ Χ. Ροντρίγκεθ, εκδ. Ars Poetica / Librofilo & Co., σελ. 109

Ηρεμεί για κάποια λεπτά το κινούμενο σπίτι / την ώρα της αλλαγής βάρδιας / των μεγάλων αρπακτικών. «Βιωματική ποίηση-ντοκουμέντο», θα μπορούσαμε να ονομάσουμε αυτή την σειρά ποιημάτων όπου μιλά ο χήρος πατέρας δυο γιών (εκ των οποίων ο ένας με αυτισμό), που (και) με (οικονομική) δυσκολία τα φέρνει βόλτα. Απουσιάζει, ευτυχώς, παντελώς η (τόσο συχνή, και για απείρως ελαφρότερα δεινά) ποιητικίζουσα κλάψα και ωραιοποίηση. Κι αν δεν ακούγεται πάντα ως ‘αμιγής’ (αν κάτι τέτοιο υπάρχει) «ποίηση», πρόκειται σαφώς για έργο γνήσιου ποιητή. Και το απέριττο, «στυμμένο από συναίσθημα», «χωρίς ζουμιά» ύφος –όπως επιμόνως ζητούσε πάντα ο αείμνηστος Βασίλης Διοσκουρίδης– αρπάζει εξαρχής την αναγνωστική μας προσοχή, και την ανταμείβει με ήπιο, μη θεαματικό (παρά το ‘θέμα’ του βιβλίου) τρόπο. Ποιος παίζει τώρα μπάσκετ στο σκοτάδι;

 

~ Ηλίας Κωνσταντίνου, Ανέκδοτα Ποιήματα, επιμ.: Λευτέρης Παπαλεοντίου, εκδ. Βακχικόν, σελ. 266

Στο στήθος τα νερά – και σκοτεινά / μια νύχτα δροσερή – και μια πριγκίπισσα χλομή / με περιδέραιο στον λαιμό και στο μπαλκόνι κύκνος / και μες στο ράμφος χάρτης. Μετά την συγκεντρωτική έκδοση (2020) των Ποιημάτων του, οι ίδιες εκδόσεις παραδίδουν όσα άλλα ποιήματα του ενδιαφέροντος Κύπριου ποιητή (1957-1995) μας είναι γνωστά. Μια αγκαλιά βαθύ βουνό, μέσα να πέφτει το νερό / μες στο μυαλό [...] και μέσα του / βασιλική / θαυματουργή / μια μέλισσα. Η ομοφυλοφιλία του και η εμπειρία της δεκαετίας του Λονδίνου (1972-1982) σίγουρα διαμόρφωσαν την αξιοπρόσεκτη ποιητική ιδιομορφία του. Προφανώς και δεν είναι όλα τα ποιήματα που παρουσιάζονται εδώ εξίσου επιτυχή, αλλ’ αυτό που προέχει και είναι σημαντικό, είναι η παρουσίαση του σύνολου ποιητικού προσώπου.

 

~ Β.Π. Μεσολογγίτης, Ο Κουρασμένος της Ηδονής (Εξομολογήσεις σ’ ελεύθερο ρυθμό), φιλ. επιμ. – επίμ.: Αλεξάνδρα Σαμουήλ, εκδ. Κίχλη, σελ. 120

Η Γη μοιάζει με μισανοιγμένη σκηνή. Το βιβλίο του, γνωστότερου ως ηθοποιού, Β.Π.Μ., πρωτοεκδόθηκε το 1926. Οι δρόμοι είναι λευκοί, σαν στρωμένοι μ’ άσπρο χαρτί. Χάρη σ’ αυτό, η Α.Σ. τον τοποθετεί ανάμεσα στους πρώτους μοντερνιστές της ελληνικής ποίησης: πλάι (ως προς την χρήση του ελεύθερου στίχου, αλλά και την θεματολογία του) στον Καβάφη και στον Παπατσώνη. Το σκοτάδι μάς κλείνει τα μάτια. / Τα πράγματα σαν να μας πλησιάζουν. Αλλ’ η περίπτωση του Μεσολογγίτη δεν ενδιαφέρει μόνος τις/τους φιλολόγους – ευτυχώς για όλες/ους τις/ους αναγνώστ/ρι/ες, αυτό το σπονδυλωτό ποίημά του (που συνοδεύεται από τέσσερα μικρά πεζά) διαθέτει όντως μεγάλη δύναμη. Στα εννιά μέρη του, ο «κουρασμένος της ηδονής» περιδιαβαίνει την πόλη· την ζει μέσ’ απ’ την κλειστή κάμαρά του· ή δραπετεύει στην εξοχή. Ο δυνατός αγέρας σηκώνει ψηλούς άσπρους τοίχους. 

 

~ Ρώμος Φιλύρας, Ποιήματα – Άπαντα τα ευρεθέντα (νέα έκδοση), φιλ. επιμ.: Χ. Λ. Καράογλου και Αμαλία Ξυνογαλά, εκδ. Σμίλη, σελ. 536 (A’ τ.) + 664 (Β’ τ.)

Συμπληρωμένη και επαυξημένη έκδοση (ως προς την προηγηθείσα προ δεκαετίας, των ίδιων επιμελητών, από τις εκδόσεις University Studio Press): μαζί με σημειώσεις, γλωσσάριο και ευρετήρια, συλλέγονται όλα τα δημοσιευμένα ποιήματα (έξι συλλογές, 1911-23) και άφθονα παραλειπόμενα, από ποικίλες πηγές. Ακόμα και κατά τον εγκλεισμό του στο Δρομοκαΐτειο (1927-1942), ο Ρ.Φ. δεν έπαψε να γράφει, και πολλοί επισκέπτες του έφευγαν με χειρόγραφα. Σήμερα, η ποίηση του ελληνικού Μεσοπολέμου περνά αργά αλλά σταθερά από την περιφρόνηση (ή την υπερεκτίμηση – για τους λάθος λόγους) σε μια νηφαλιότερη επανεκτίμηση. Και ο ποιητής που έγραψε: Τι κι αν χαρούμε των Ωραίων τα κάλλη, / τι κι αν ο πλούτος χάρες μάς πλουμίση; / κάτι ζητούμε να μας νανουρίση / κι η ψυχή, χρυσό ψάρι στ’ ανθογυάλι / να ξεχάση τη λάμψι είναι οπωσδήποτε σημαντικός εκπρόσωπός της.

 

 

ΙΣΤΟΡΙΑ – ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΔΟΚΙΜΙΟ – ΜΑΡΤΥΡΙΑ

 

~ Κατερίνα Ατταλίδου, Στον ίδιο τόπο, εκδ. Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου / Το Ροδακιό, σελ. 221

Στην είσοδο της Αφάνειας στέκει αυτό το μοναχικό κυπαρίσσι. Οδοιπορικό, μαρτυρία, και διπλό δοκίμιο μαζί: εικαστικό –μέσω των 86 θαυμάσιων υδατογραφιών της Κ.Α.– αλλά και λογοτεχνικό – μέσω των σύντομων, μεστών κειμένων που συνοδεύουν τις αχνές φωτογραφίες κυπριακών αρχαιολογικών ευρημάτων και τις ολοζώντανες υδατογραφίες των τόπων όπου αυτά βρέθηκαν. Χαλά Σουλτάν, η μικρη λίμνη γεμάτη φλαμίγκο που ερωτεύονται. Εμπνευσμένη από τις τακτικές επισκέψεις της στο Κυπριακό Μουσείο της Λευκωσίας, η Κ.Α. αποτυπώνει με ακουαρέλλες τους τόπους που απέδωσαν ξανά στο φως –κάποιες φορές, μετά από χιλιάδες χρόνια– αγαπημένα της εκθέματα του Μουσείου – όπως εξηγεί στην εισαγωγή και στο «Αντί βιογραφικού» κείμενό της. Πιο νωρίς την άνοιξη, ο τόπος κοκκινίζει από τις παπαρούνες.

 

~ Γιάννης Ισιδώρου, Τι μου [ξέ]/μαθε ο Asger Jorn, εκδ. ΦΡΜΚ (δίγλωσση έκδοση· μτφρ. στα αγγλικά: Κωνσταντίνος Ματσούκας), σελ. 36

Ο καλλιτέχνης [... ζ]ει ως υπηρέτης του τυχαίου και του άπειρου. Θεμελιώνει την υπόθεσή του στο τίποτα. Κινείται [...] εκτός του χώρου που ορίζει η σφαίρα της συναίνεσης, της ιδεολογίας. Ο συγγραφέας δηλώνει πως το βιβλίο, αρχικώς γραμμένο για περφόρμανς, αποτελείται από συμπίλημα αποσπασμάτων κειμένων περί τέχνης του Δανού εικαστικού καλλιτέχνη Άσγκερ Γιορν (1914 - 1973), γνωστού και για την συμμετοχή του στην Καταστασιακή Διεθνή. Αποσπάσματα διευθετημένα και συρραμμένα κατά τρόπον, όμως, που να «αναδεικνύουν κάποιους επιπλέον κινδύνους του σήμερα». Οπωσδήποτε, το μίγμα αταλάντευτης πίστης στην σοβαρότητα του καλλιτεχνικού εγχειρήματος, απόλυτης ελευθερίας ιδεών και έκφρασης, και ανελέητης καυστικότητας χιούμορ, καθιστούν αυτό που διαβάζουμε επειγόντως επίκαιρο και άκρως απολαυστικό. Η τέχνη είναι [...] τρόπος ρήξης με το κοινό γούστο, αλλά και διμάεσου αυτής της ρήξης, ανανοηματοδότησή του. 

 

~ Δημήτριος Καπετανάκης, Έργα (Τόμος Δεύτερος) – Κατάλοιπα (1932-1944), φιλ. επιμ.: Εμμανουέλα Κάντζια, εκδ. Εταιρεία Κοινωνικού Έργου και Πολιτισμού και Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σελ. 679 (Βιβλίο Α’) + 300 (Βιβλίο Β’)

Τούτος ο τόμος στέφει τον προ τριετίας εκδοθέντα Α’ (επίσης σε δύο βιβλία) με τα δημοσιευμένα έργα του εκ Σμύρνης Έλληνα λογίου (1912-1944), με διδακτορικό από την Χαϊδελβέργη, ο οποίος έλαμψε στο αγγλικό διανοητικό στερέωμα τα τελευταία πέντε χρόνια τα σύντομης ζωής του. Συλλέγονται εδώ τα κατάλοιπά του: τόσο νεανικά δοκίμια (στα ελληνικά, τα γαλλικά και τα γερμανικά!) και διαλέξεις (για τον Γερμανό ποιητή Στέφαν Γκεόρκε, τον Κάλβο, αλλά και με θέματα φιλοσοφικά), όσο και διαλέξεις από την εποχή της Αγγλίας, στην γλώσσα της και κυρίως για την ποίησή της, από τις απαρχές της ώς τον ρομαντισμό – τέλος, λίγα ποιήματα, και στις δυο γλώσσες. Μεγάλη η οφειλή μας στην Ε.Κ. – και στα ιδρύματα που ανέλαβαν την έκδοση.

 

~ Μίλαν Κούντερα, Η τέχνη του μυθιστορήματος, μτφρ.: Γιάννης Η. Χάρης, εκδ. Εστία, σελ. 187

Αν η δοκιμιακή ματιά και οι δοκιμιακές ‘παρεκβάσεις’ είναι δυο από τους λόγους που καθιστούν τα μυθιστορήματα του Κούντερα τόσο ξεχωριστά, αξιοπρόσεκτα και αξιανάγνωστα, άλλο τόσο η καλλιτεχνική του σκέψη καθιστά ξεχωριστά, ελεύθερα, και πρωτότυπα τα δοκίμιά του. Τρία δοκίμια, δύο συζητήσεις, μία ομιλία, συν ένα ‘λεξικό’ εξήντα έξι λέξεων-κλειδιών, όχι μόνο για την τέχνη αλλά και για την ιστορία του μυθιστορήματος, συνθέτουν αυτήν την εμπνευσμένη και φλογερή υπεράσπισή του. Ο Θερβάντες, ο Στερν, ο Μπροχ, είναι κάποιοι από τους ήρωες και τους φάρους σ’ αυτή την περιδιάβαση. Μοναδικός λόγος ύπαρξης ενός μυθιστορήματος είναι να ανακαλύπτει αυτό που μόνο ένα μυθιστόρημα μπορεί να ανακαλύψει. Το μυθιστόρημα που δεν ανακαλύπτει ένα άγνωστο ώς τότε μέρος της ύπαρξης είναι ανήθικο. Η μόνη ηθική του μυθιστορήματος είναι η γνώση.

 

~ Jack L. Davis (με την συμβολή της Sharon R. Stocker), Ένα ελληνικό κράτος υπό διαμόρφωση – Οι απαρχές της Μυκηναϊκής Πύλου, μτφρ.: Ευφροσύνη Μαργέλη, επιστ. Επιμ.: Γιάννης Λώλος, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 269

Η διαδικασία «εκμινωισμού» της Πύλου έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εγκαθίδρυση του αξιώματος του [άνακτος], του Μυκηναίου βασιλιά. Συναρπαστική περιγραφή των αρχαιολογικών ερευνών (πεδίου και ανασκαπτικών) στην περιοχή της Πύλου, τόσο των συγγραφέων (τους οποίους οι μη ειδικοί γνωρίσαμε προ ετών χάρη στην ανακάλυψή τους του ασύλητου τάφου του Πολεμιστή με τον Γρύπα) όσο και αυτών, Ελλήνων και Αμερικανών, που προηγήθηκαν – και συγχρόνως αυτοβιογραφική αφήγηση για την εμπλοκή του Τ.Ν. με την αρχαιολογία σε διάφορους τόπους και χρονικές περιόδους, κι επίσης εξιστόρηση των όσων γνωρίζουμε σήμερα για τους Μυκηναίους της περιοχής: την ζωή και τα έργα τους, την σχέση τους με την Μινωική Κρήτη, την εξέλιξη του πολιτισμού τους κατά την διάρκεια της Εποχής του Χαλκού (~3100-1100 π.Χ.).

 

~ Μάνος Χατζιδάκις, Ο καθρέφτης και το μαχαίρι (9^η έκδοση), εκδ. Ίκαρος, σελ. 270

Έχουμε όλοι μας ως Έλληνες ευθύνη με τις διάφορες κατά καιρούς επιλογές μας κι όχοι οι μισοί. Μνημείον του ανδρός και του καιρού του, αλλά και πολύτιμο vade mecum ή «βιβλίο του προσκέφαλου» ανεξαρτήτως χρονικής περιόδου· ειδικά, βεβαίως, για μας τους περιλειπόμενους συντοπίτες του. H Τέχνη υπήρξε πάντοτε ένα αποτέλεσμα ευαίσθητων λεπτών διεργασιών μέσα στον χρόνο και όχι εντυπώσεων μιας οποιασδήποτε ιστορικής στιγμής. Τριάντα έξι κείμενα: από το 1949 με την περίφημη (αποσπασματικώς σωζόμενη) διάλεξη «Για το ρεμπέτικο» στο Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν, μέχρι το 1988. Σε πολλά από αυτά, συχνά καταφεύγουν δημοσίως οι δημοσιογράφοι, και ιδιωτικώς όλοι/ες εμείς οι απλοί/ές αναγνώστ/ρι/ες και θαυμαστ/ρι/ες του μοναδικού ύφους και πνεύματος του Μ.Χ.. Οι αληθινοί ποιητές δεν επιβάλλονται, έστω κι από τους πιο προικισμένους άρχοντες. Ανακαλύπτονται κάθε φορά και διαφορετικά.

 

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

 

~ Ελένη Κακουλίδη-Πάνου, Ελένη Καραντζόλα, Κατερίνα Τικτοπούλου (επιμ.), Δημώδης Πεζός Λόγος του 16^ου αιώνα, εκδ. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας και Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σελ. 761

Πλούσιο, συναρπαστικό ανθολόγιο (μαζί με κατατοπιστική, γλαφυρή εισαγωγή και λοιπά  βοηθητικά εργαλεία) του ελληνικού δημώδους πεζού λόγου του 16^ου αιώνα –  λίγο πριν, δηλαδή, από την ακμή της φαντασμαγορικής ανθοφορίας της λογοτεχνίας κατά την Κρητική Αναγέννηση. Αιώνα σημαδιακού, καθώς από τον 5^ο μ.Χ., με την υιοθέτηση της κλασσικής αττικής ως κατεξοχήν γραπτής γλώσσας, η αποτύπωση της καθομιλουμένης σπανίζει, για να πυκνώσει σταδιακά στα τέλη του 15^ου και στις αρχές του 16^ου. Παρουσιάζεται, λοιπόν, εδώ, σε ένα εκθαμβωτικό πανόραμα μεγάλου ενδιαφέροντος, ο δημώδης πεζός λόγος σε όλες τις γραπτές εκφάνσεις του: από κείμενα αφηγηματικά· ιστορικά και ταξιδιωτικά· διδακτικά, φιλολογικά, θεολογικά· επιστημονικά, νομικά· έως ποικίλα έγγραφα και επιστολές. Όποιος είναι εκείνος οπού [πιάνει τούτο το Ψαλτήριον] χωρίς προσοχήν και με χείρας λελαδωμένας […], να έχει την κατάραν της Παναγίας ομού και του αγίου Νικολάου του θαυματουργού.

13 βιβλία για το καλοκαίρι 2023

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΠΟΙΗΣΗ

 

~ Τρία Έπσιλον, Γνωρίζω αυτές που πλέκουν στη μέση της θάλασσας, εκδ. Θράκα, σελ. 37

Εσύ δεν είσαι εκεί πια, μα / βλέπω αυτό το ζευγάρι πόδια να κρέμεται απ’ τον ουρανό / που πιθανώς σου ανήκει. Αξιοθαύμαστο πρώτο βιβλίο της Τ.Ε., πρώτο βραβείο του διαγωνισμού για αδημοσίευτες συλλογές τον οποίο προκήρυξαν το 2022 οι εκδόσεις και το περιοδικό «Θράκα» που με ακλόνητη συνέπεια υπηρετούν την ποίηση εδώ και χρόνια. Αξιοθαύμαστο για πολλούς λόγους – κι ανάμεσά τους: μιλά με μια φωνή ήδη ξεχωριστή· χωνεύει με διάκριση και μαεστρία τις αναφορές του· χειρίζεται –μεταξύ άλλων θεμάτων– με ποιητική οξύτητα αλλά χωρίς συνθηματολογία την ζοφερή ‘τύχη’ μεταναστών και προσφύγων στην Λέσβο. Δες την ποιήτρια με τη λύρα της πώς γελά κάτω απ’ τον ήλιο, / άθικτη απ’ το χρόνο // όχι, δεν είναι γλυκόπικρος, κάτι άλλο ήθελε να γράψει.

 

~ Marija Dejanović, Η καλοσύνη διαχωρίζει τη μέρα από τη νύχτα, μτφρ.: Irena Gavranović Lukšić, εκδ. Θράκα, σελ. 71

Καθώς ξαπλώνω στην πλάτη σου / έχω το βάρος του ήλιου. Πρόκειται για το πιο πρόσφατο βιβλίο της πολυβραβευμένης ποιήτριας που γεννήθηκε το 1992 στην Κροατία – και το πρώτο που ενμέρει εμπνέεται καί από την συχνή πλέον διαμονή της στη χώρα μας. Η οικογένεια – οι οικογένειες· η πατρίδα –οι πατρίδες– και οι άλλες χώρες· τι σημαίνει να ταξιδεύεις σ’ άλλους τόπους, και τι να παραμένεις σ’ έναν τόπο, οσοδήποτε προσωρινά: να μερικά από τα κυρίαρχα θέματα της ποίησης της Μάριας Ντεγιάνοβιτς. Η άκρως πρωτότυπη εικονοποιία της, είτε αφορά την φύση, είτε τον κόσμο που έχει κτίσει ο άνθρωπος εντός της, άλλοτε έχει κάτι από το σκοτάδι των παραμυθιών, κι άλλοτε φέρνει στον νου μαγικά ξόρκια.  

 

~ Αθηνά Παπαδάκη, Ποιήματα [1974 - 2019], εκδ. Αρμός, σελ. 622

Άγγιγμα // Πριν απ’ τη γνώση / η αγάπη / σαν κέρατο σφηνώνεται στο σώμα. Σημαντικό και λίαν ευχάριστο, να αποκτούμε συγκεντρωμένη την μέχρι σήμερα δημοσιευμένη ποίηση της Α.Π. που είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες ποιήτριες της γενιάς της – και όχι μόνο. Λες κι ό,τι πίστεψα αιώνιο επιστρέφει τώρα κήπος ασώματος. Στα συνήθως σύντομα ποιήαμτά της, έχει καλλιεργήσει επίμονα την ακαριαία διατύπωση, την λυρικά ριψοκίνδυνη εικόνα. Κατατρεγμένο / αλλά ασύλητο / το κέντρο. Οπουδήποτε κι αν στρέψει το βλέμμα της, στον υπέροχο ή και πεζό έξω κόσμο, όσο και σε μύχια βάθη, η ίδια θαυμαστή ευθυβολία. Το ζώο διαγράφοντας / τροχιά αστεριού, / διασώζεται / από συλλέκτη του ενιαίου. Δεκατρία βιβλία –ενιαία ή συλλογές ενοτήτων– που διασχίζουν σαρανταπέντε χρόνια. Με λεπτότητα κόβει το χάσμα.

 

~ Μήτσος Παπανικολάου, Ποιητικά Έργα – και Αθησαύριστα Πεζά (Άπαντα τα Ευρεθέντα), εισ.-επιμ.-σημ.: Μιχαήλ Χ. Ρέμπας, πρόλ.: Θωμάς Κοροβίνης και Γιώργος Μαρκόπουλος, εκδ. Όγδοο, σελ. 300

Θα τρέξουμε ξυπόλητοι στην άσφαλτο του δρόμου / στα φώτα των αυτοκινήτων που θα ’ρχονται / θα κοιμηθούμε στα ψηλά χόρτα κοντά στους βατράχους. Ο λίαν ενδιαφέρων ποιητής του Μεσοπολέμου Μ.Π. –σύγχρονος, φίλος, και όχι κατ’ ανάγκην υποδεέστερος του Λαπαθιώτη, καίτοι λιγότερο γνωστός σήμερα– δεν εξέδωσε κανένα βιβλίο όσο ζούσε (1900-1943), ούτε σώζεται το αρχείο του. Η παρούσα έκδοση από τον Μ.Χ.Ρ. όλων των γνωστών και ευρεθέντων ποιημάτων και μεταφράσεών του βασίζεται μεν σε προηγούμενες εκδόσεις και στις πρώτες δημοσιεύσεις σε περιοδικά, αλλά τις συμπληρώνει με κάποιες ακόμη μεταφράσεις, καθώς και με αθησαύριστα πεζά. Η εργασία αυτή εμπλουτίζεται από εκτενή εισαγωγή, χρησιμότατο χρονολόγιο, σημειώσεις, ευρετήρια, κ.ά.. Σ’ αυτόν τον κόσμο πάντοτε – πικρή παρηγοριά – / μας μένει το χαμένο.

 

~ Τ.Κ. Παπατσώνης, Άπαντα τα Ευρεθέντα – Ποιήματα εκτός Συλλογών, 1911-1976, φιλ. επιμ.-εισ.-επίμ.: Βασίλης Μακρυδήμας, εκδ. Librofilo & Co., σελ. 284

Σαν χαμηλώνει το καλοκαίρι / σηκώνεται μια κορυφαία δύναμη. Η σοβαρή μελέτη του Τ.Π. από τον Β.Μ. είναι από τους κυριότερους λόγους αναζωπύρωσης του φιλολογικού και –πράγμα ακόμα σημαντικότερο– του αναγνωστικού ενδιαφέροντος για τον μεγάλο ποιητή και πρωτεργάτη του ελληνικού ποιητικού μοντερνισμού. Τούτο το πολύτιμο βιβλίο είναι ένας ακόμη καρπός αυτής της αφοσιωμένης σπουδής. Μάλιστα, δεν συμπληρώνει απλώς το εν κυκλοφορία έργο του Τ.Π.: μετατοπίζει, οσοδήποτε ελαφρά και διακριτικά, τον φωτισμό του, παραδίδοντάς μας ακόμα περισσότερα ποιήματα όπου έχουν τον πρώτο λόγο η εντελώς ανθρώπινη αισθησιακότητα (και όχι η θρησκευτικότητα, παρότι κι αυτή ριζώνει στα επίγεια ‘θαύματα’) ή το χιούμορ, που όλο γέλωτες φθάνει στα όρια της αυτό-παρωδίας, εγγίζοντας έως και μια χρήση της καθαρεύουσας που θα καθιερώσει αργότερα ο Μποστ!

 

 

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

 

~ Τζoν Κίιν, Αντιαφηγήσεις, μτφρ.: Γιώργος Μαραγκός, εκδ. Loggia, σελ. 459

Βασικός θεματικός καμβάς εδώ, η επανεξέταση της Ιστορίας των Μαύρων στην Αμερική: Βόρεια, Κεντρική, και Νότια. Συμπληρωματικά, ο εντοπισμός, η ανάδειξη (ή η εφεύρεση πιστευτών) κουήρ χαρακτήρων σε όλο το γεωγραφικό και χρονικό εύρος της Ιστορίας αυτής. Αμφότερες, ‘δίκαιες’ επιδιώξεις, απολύτως «του καιρού μας» – μα διόλου εχέγγυα σημαντικής τέχνης. Συνεπώς, αυτό που καθιστά το μαστορικά δομημένο βιβλίο πεζογραφημάτων (γιατί δεν είναι απλή «συλλογή») όντως κορυφαίο λογοτεχνικό επίτευγμα είναι –τι άλλο;– η σπάνια, ωριμασμένη, τέχνη του Τ.Κ.. Που υιοθετεί τις αφηγηματικές φωνές ποικίλων (αντι-)ηρώων και διεξέρχεται μια θαυμαστή ποικιλία αφηγηματικών τεχνικών και τεχνασμάτων (από τον εσωτερικό μονόλογο, την μαρτυρία, μέχρι την –εκτεινόμενη σε δεκάδες σελίδες– μετέωρη υποσημείωση ιστορικού βιβλίου) για να μας παραδώσει ένα έργο που ζαλίζει με γοητεία και πειστικότητα.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΙΣΤΟΡΙΑ – ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΔΟΚΙΜΙΟ – ΜΑΡΤΥΡΙΑ

 

~ Etel Adnan, Ταξίδι – Πόλεμος – Εξορία, μτφρ.: Σπύρος Γιανναράς, σχέδια: E. Adnan και Simone Fattal, εκδ. Άγρα, σελ. 47

Καταλάβαινα, χωρίς υπερβολές, το νόημα της έκφρασης Χαμένος Παράδεισος. Είναι γνώριμο πια, στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, χάρη στις εκδ. Άγρα, το σαγηνευτικό ύφος και ο ιδαίτερος τρόπος των μικρών πεζών –βιωματικά δοκίμια, τα περισσότερα– της Ελληνο-Σύριας συγγραφέα και εικαστικού που γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Βηρυτό, σπούδασε στην Γαλλία και στις ΗΠΑ όπου και έζησε μεγάλο μέρος της ενήλικης ζωής της, γυρνώντας από καιρού εις καιρόν στην γενέτειρά της. Διηγούμενη την επιρροή των όρων του τίτλου στην ζωή της, ανοίγεται σε μιαν ευρύτερη διερεύνησή τους, αναδεικνύοντας την εξορία σε κοινή συνθήκη πλήθους σύγχρονων ανθρώπων. Η γεωγραφική εξορία δεν είναι παρά το πλαίσιο μιας βαθύτερης εξορίας για την οποία δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα.

 

~ James J. Clauss και Martine Cuypers (επιμ.), Ελληνιστική Γραμματεία – 30 Μελέτες, μτφρ.: Φιλιώ Φιλίππου, επιμ.: Εβίνα Σιστάκου και Αντώνης Ρεγκάκος, εκδ. University Studio Press, σελ. 615

Πολύτιμη μετάφραση αυτού του «πολυφωνικού τόμου» που εκδόθηκε στα αγγλικά το 2010. Προτάσσεται εκτενές ανθολόγιο αρχαίων κειμένων (Καλλίμαχος, Θεόκριτος, κ.ά. – μόνον στο πρωτότυπο) και ακολουθούν οι μελέτες, χωρισμένες σε τέσσερις ενότητες: «Συμφραζόμενα» (π.χ. «Η λογοτεχνία και οι βασιλείς»), «Ποίηση» (συμπεριλαμβανομένων των μίμων, της κωμωδίας, και της τραγωδίας), «Πεζογραφία» (λογοτεχνική κριτική, φιλοσοφία, ιστοριογραφία, μυθοπλασία), και, τέλος, η άκρως ενδιαφέρουσα ενότητα «Γείτονες», όπου εξετάζεται η αιγυπτιακή, η ιουδαϊκή, και η ρωμαϊκή λογοτεχνία, καθώς και η λογοτεχνία της Δυτικής Ασίας κατά την ελληνιστική εποχή. Όπως συμβαίνει συχνά με αγγλοσαξονικά πανεπιστημιακά συγγράμματα ανάλογης υψηλής ποιότητας, οι μεν συγγραφείς είναι έγκυροι ειδικοί, τα δε περιεχόμενα είναι από εύληπτα έως συναρπαστικά και για το μη ειδικό αναγνωστικό κοινό που ενδιαφέρεται για το θέμα.

 

~ Αγάπη Καρακατσάνη, Η εκκλησία της Γοργοεπηκόου στην Αθήνα – μια πρόταση για τη χρονολόγησή της, εκδ. Το Ροδακιό, σελ. 83

Η Εικονομαχία αφύπνισε και αναστήλωσε την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Είκοσι χρόνια μετά από μιαν αντίστοιχη πρότασή της (Παλινωδία για την μονή Δαφνίου, Άγρα, 2001), η Α.Κ. διερευνά την πανέμορφη μικρή εκκλησιά Παναγία Γοργοεπήκοοος (ή Άγιος Ελευθέριος ή «Μικρή Μητρόπολη»), δίπλα στην νέα ογκώδη μητρόπολη της Αθήνας, με τα ποικίλα εντοιχισμένα ανάγλυφά της να συμβάλλουν δραστικά στην εντύπωση πως καταξιώνει την αρχαιότητα χωρίς εξαιρέσεις, χωρίς «χριστιανικές» βελτιώσεις. Η συγγραφέας προτείνει τον 10^ο αιώνα ως χρόνο κτίσης της, αντί για τον σήμερα ευρύτερα αποδεκτό 12^ο. Και μας προσφέρει μια γλαφυρή, συναρπαστική περιδιάβαση στην περιπέτεια της Εικονομαχίας (8^ος και 9^ος αι.) και της αποκατάστασης των εικόνων. Τελευταίο βλέμμα, σήμα, σκίρτημα της απολεσθείσης αναγέννησης των ειονομάχων μεσούσης της μακεδονικής δυναστείας […], η Γοργοεπήκοος στην Αθήνα.  

 

~ Γιάννης Κωσταρής, Γύρω γύρω θάλασσα – Φωτογραφίες και σημειώσεις από τη νήσο Χίο, 2010-2020, εκδ. Φωταγωγός, σελ. 150

Στην κορφή μιας στενόχωρης σκάλας, εντός παλιού σκοτεινού σπιτιού, στέκεται μια γριά· ψηλή, αδύνατη, ταλαιπωρημένη. Μιλά με ένα σπάσιμο στη φωνή και στο σώμα. Τον άξιο και ιδιαίτερο αυτόν φωτογράφο και συγγραφέα από την Χίο, τον γνωρίσαμε μέσω των φυλλαδίων «Φώτα» που περιοδικώς τύπωνε και άφηνε προς δωρεάν διάθεση σε βιβλιοπωλεία και άλλα σημεία της Αθήνας. Λάμπουν κι εδώ (τις αναδεικνύει και η πολύτιμη τυπογραφική φροντίδα του ρέκτη Γιάννη Καρλόπουλου) οι εξαρχής φανερές αρετές του: οι ‘απλές’ αλλ’ εύγλωττες φωτογραφίες του ακριβής και χαμηλόφωνης ευαισθησίας βρίσκονται σε θαυμαστή σύζευξη (σπάνιο κατόρθωμα, και μάλιστα από έναν και μόνο καλλιτέχνη) με σύντομες καταγραφές μεγάλης χάρης. Άφησα το τετράδιο στο τραπέζι, σταμάτησα να ψάχνω για άλλα στοιχεία, βγήκα στη βεράντα. Κάτω η αυλή και το άγριο πια περιβόλι. 

 

~ Όσιπ Μαντελστάμ, Για τον συνομιλητή, μτφρ.-πρόλ.-σχόλια: Ευγενία Κριτσέφσκαγια, εκδ. Οροπέδιο, σελ. 167

Είναι πολύ επικίνδυνο και πολύ λάθος να βλέπουμε τον ποιητή σαν «πουλάκι του Θεού» […] Σε ποιον άραγε μιλάει ο ποιητής; Να δυο φράσεις-κλειδιά από το δοκίμιο του μεγάλου Ρώσσου ποιητή και δοκιμιογράφου, που δίνει τον τίτλο του στην επιλογή που επιμελήθηκε η Ε.Κ.: από τα δέκα που περιέχονται εδώ, μόνο το δοκίμιο «Φρανσουά Βιγιόν» δεν περιεχόταν στο αφιέρωμα που είχε η ίδια επιμεληθεί για το περιοδικό «Πλανόδιον», τ. 30, Δεκ. 1999. Τα χορτάρια στους δρόμους της Πετρούπολης είναι τα πρώτα βλαστάρια του παρθένου δάσου που θα σκεπάσει τους δρόμους της σύγχρονης πόλης. Έτσι αναπάντεχα αρχίζει «Ο λόγος και ο πολιτισμός». Μικρό παράδειγμα του πόσο γόνιμα προκλητικός –και ουσιωδώς ‘ποιητικός’– είναι ο Ο.Μ. στα δοκίμα του: έχει πολλά τολμηρά να πει για τον «πολιτισμό». Την έκδοση συμπληρώνουν χρησιμότατες εισαγωγές και σημειώσεις. 

 

~ recto / verso, τεύχος 04, Άνοιξη 2023, σελ. 223

Κάθε έκδοση του θαυμάσιου αυτού περιοδικού (υπό την διεύθυνση του Δημήτρη-Χρυσού Τομαρά) που δεν περιφρονεί το αναγνωστικό κοινό του, είναι κι ένα εκδοτικό γεγονός. Τα δώρα τούτου του, τέταρτου (κι όπως πάντα συλλεκτικού: τυπωμένου μόνον σε 400 αντίτυπα), τεύχους περιλαμβάνουν: σκέψεις του γλύπτη Αλμπέρτο Τζακομέττι (Δεν γνωρίζω αυτό που βλέπω, παρά μόνο δίνοντάς του μορφή)· δύο διαλέξεις του Άγγλου ποιητή Σάμιουελ Ταίυλορ-Κόουλριτζ για τον Σαίξπηρ (Πού βρισκόταν ο Σαίξπηρ ώστε να παρατηρήσει μια τέτοια γλώσσα;  [..Τ]ο κατόρθωσε με το εσωτερικό μάτι του στοχασμού του πάνω στην ίδια του τη φύση: προς στιγμή έγινε Οθέλλος και μίλησε όπως θα έπρεπε να μιλήσει ο Οθέλλος)· το δοκίμιο «Το τράβελινγκ του Καπό» του Γάλλου κριτικού του κινηματογράφου Σερζ Ντανέ· και άλλα, πρωτότυπα και μεταφρασμένα.

 

~ Νίκος Σκαλκώτας, Νεανικές Επιστολές, έρευνα-κείμενα: Κωστής Δεμερτζής, εκδ. Loggia, σελ. 493

Όπως και άλλοι Έλληνες καλλιτέχνες του 20^ου αι., αυτός ο κορυφαίος (μαζί με τον Χρήστου και τον Ξενάκη) Έλληνας συνθέτης λόγιας μουσικής και καλύτερος μαθητής του Άρνολντ Σαίνμπεργκ (καθ’ ομολογίαν αυτού του απαιτητικού δασκάλου, ενός από τους πρωταποστόλους της μουσικής πρωτοπορίας), βαθμηδόν παίρνει την θέση που του αξίζει. Χάρη στην ολοένα πληθυνόμενη δισκογραφία – στον πλούτο της οποίας έρχονται να προστεθούν και τα τεκμήρια τούτων των νεανικών επιστολών, επιμελημένα με αφοσιωμένη εμβρίθεια (και εκτενές διαφωτιστικό δοκίμιο και σημειώσεις) από τον ακαταπόνητο μελετητή του Κ.Δ.. Επιστολές του Σκαλκώτα, από το Βερολίνο (κυρίως), στην Νέλλη Ασκητοπούλου (κυρίως), στην αδελφή της Χρυσούλα, και στην φίλη και συμμαθήτριά της στο βιολί Σοφία Ποιμενίδου. Κανένας δεν πέφτει έξω όταν ρίχνεται μ’ ενθουσιασμό και την καρδιά του σε κάτι τι! 

 

[Οι θερινές αναγνωστικές προτάσεις  μου όπως δημοσιεύθηκαν στο τ. Ιουλ.-Αυγ. 2023 του "The Books' Journal".]

9 βιβλία για τις γιορτές 2022

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΠΟΙΗΣΗ

~ Γκαζαλί Ντελή Μπιραντέρ, Η Μονιά των Λυγερών (μτφρ. από τα τουρκικά και τα οθωμανικά: Δημήτρης Χουλιαράκης), εκδ. Το Ροδακιό, σελ. 61

Αχ, φιντανάκι μου τερπνό, χαμάμ εσύ γλυκόθωρο / να ζήσεις, να γεράσεις, δεν ήταν τυχερό σου. Ο άξιος ποιητής και δεινός μεταφραστής Δ.Χ. επιλέγει και μεταφράζει αποσπάσματα από το έργο αυλικού ποιητή του 16^ου αιώνα. Ο Γκαζαλί «ο Σαλός Αδερφός» χρημάτισε ιεροκήρυκας και δερβίσης, γραμματικός αλλά και συγγραφέας μιας διαβόητα πικάντικης πρόζας: του Ξορκιστή των Θλίψεων και Διώχτη κάθε Έγνοιας. Όμως η συναρπαστική αυτή ανθολογία και βιογραφική εξιστόρηση του Δ.Χ., ασχολείται πρωτίστως με τις ποιητικές και άλλες περιπέτειες του Γκαζαλί γύρω από το ξακουστό χαμάμ, την «Μονιά των Λυγερών», που έφτιαξε στην Ιστάνμπουλ. Δεν το χάρηκε για πολύ, ούτε κι οι θαμώνες του: αντίπαλοι το κατηγόρησαν (όχι αναίτια) ως άντρο ακολασίας, και το ξεπάστρεψαν. Αυτός ξενιτεύτηκε – σε προάστιο της Μέκκας, όπου συνέχισε τα ποιητικά και άλλα συμπόσια. 

~ Ανθή Λεούση, Η θάλασσα της Μάνικας, εκδ. Το Ροδακιό, σελ. 51

Η θάλασσα – θωπείες και ραπίσματα – / γιορτάζει το παρόν και απόν το ναι και όχι. Άλλη μία τρανή απόδειξη πως τα πολλά συγγράμματα –και δη στην ποίηση– δεν είναι απαραίτητα για την εδραίωση μιας ιδιαίτερης, ουσιώδους συγγραφικής φωνής. Εντυπωσιακής στιβαρότητας, τούτο το τέταρτο ποιητικό βιβλίο της Α.Λ.. Είναι ακόμα στο αριστερό μου πλάι είναι ακόμα στο αριστερό μου αυτί – / σαν να την έμαθα στα σκότη, ξεκινά αυτή η σειρά ποιημάτων (ή ποίημα σε ενότητες). «Αυτή» είναι η θάλασσα (της, πλησίον της Χαλκίδας, κατοικημένης από τα προϊστορικά χρόνια, Μάνικας), μα σαν να συμφύρεται και με μιαν Αγαπημένη (ή περισσότερες), μια καλογριά, μια γυναικεία έκφανση του θείου – και ίσως και με άλλες θηλυκές οντότητες οι οποίες συντροφεύουν το ποιητικό υποκείμενο που τους απευθύνεται πότε θαυμαστικά και πότε παρακλητικά.

 

~ Βασίλης Μπουκουβάλας, Ομηρικές Εκλογές (φωτ.: Βασίλης Μπουκουβάλας, σχέδια: Κώστας Παπατριανταφυλλόπουλος, ψηφιδωτό πορτραίτο: Δημήτρης Φουντάς), εκδ. Το Ροδακιό, σελ. 189

Στα χέρια μας το φως, όχι στα θέλγητρα του πολέμου. Δεν είναι σπάνιο –και όχι μόνον στα ελληνικά γράμματα–, άνθρωποι που η δουλειά τους δεν σχετίζεται με την λογοτεχνία ή και που δεν διαθέτουν τα τυπικά προσόντα του «ειδικού» (αν υποθέσουμε πως υφίσταται όντως ασφαλής τυπικός τρόπος να τ’ αποκτήσεις), να κομίζουν πολύτιμα δώρα στην λογοτεχνία. Σ’ αυτους ανήκει και ο γιατρός (και εκδώσας δύο ποιητικές συλλογές) Β.Μ. (Πάτρα, 1951 – Αθήνα, 2019), χάρη σ’ ετούτο το μαστορικό και περίτεχνο πόνημά του. Μεταφράζει –εξηγώντας τις μεταφραστικές επιλογές του γλαφυρά και συναρπαστικά– και σχολιάζει ομηρικά χωρία που τον έθελξαν, ρίχνοντας πάνω –ή πλάι– τους το φως μιας επιτύμβιας στήλης· ενός χωρίου του Κατά Ματθαίον ή του Ρωμανού· του Πινδάρου, του Σοφοκλέους, ή του Σεφέρη. Γιατ’ είν΄η χάρη που τη χάρη αναγεννά.

 

~ Σεϋχί, Ενός γαϊδάρου ντέρτι (μτφρ. από τα τουρκικά: Δημήτρης Χουλιαράκης), εκδ. Το Ροδακιό, σελ. 37

Ήταν ένας γάιδαρος αχαμνός πολύ / και η μάνα του θρηνούσε κάτι αν σήκωνε βαρύ. Έτσι ξεκινά η, σε δίστιχα γραμμένη, σατιρική αλληγορία του γεννημένου το 1373 ποιητή από την Κιουτάχεια Γιουσούφ Σινάν ή Σεϋχί του Γκερμιγιάν ή Γιατρού Σινάν: Σούφη, λογοτέχνη, και γιατρού αρχόντων. Ανάμεσα στην αρχική επίκληση στον Μωάμεθ και το εγκώμιο στον Θρόνο του Πατισάχ που ακολουθεί, και στο αξιοθρήνητο τέλος της ιστορίας, διαβάζουμε την σπαρταριστή ιστορία ενός «γαϊδαράκου [που] συναντάει ένα κοπάδι γελάδια να βόσκουν αμέριμνα και, συνειδητοποιώντας την αδικία […], αποφασίζει να αμφισβητήσει την τάξη του κόσμου με μια πράξη κοινωνικής ανυπακοής!» – όπως σημειώνει ο ποιητής και απολαυστικός μεταφραστής Δ.Χ. Όσο τον ντουνιά κι αν βλέπεις πάντοτε μ’ αγνή καρδιά / τον σοφό τον κακοπαίρνει και στον άξεστο γελά.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΙΣΤΟΡΙΑ – ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΔΟΚΙΜΙΟ – ΜΑΡΤΥΡΙΑ

 

~ Χρήστος Δανιήλ, «Όλα δεν τα ’χω πει…» – Η «Αντίστροφη αφιέρωση» της Μάτσης Χατζηλαζάρου,  εκδ. Άγρα, σελ. 151

Εσέ ασύλληπτο θυμάμαι και τον ύπνο μου χάνω. Το ‘δόλωμα’ που μας ρίχνει αρχή-αρχή, ο ερευνητής φιλόλογος Χ.Δ., συγγραφέας αυτού του ‘φιλολογικού-αστυνομικού’ βιβλίου, είναι πανίσχυρο και ακαταμάχητο: το τρίγωνο Μαργκερίτ Γιουρσενάρ – Ανδρέας Εμπειρίκος – Μάτση Χατζηλαζάρου. Οι δύο ‘αντίζηλες’ διατήρησαν την επικοινωνία τους, κι ίσως μια όψιμη συζήτησή τους να πυροδότησε ένα από τα καλύτερα ποιήματα της Ελληνίδας (που είχε κάποτε πει: «Δεν ψάχνεις τις ωραίες λέξεις ή τα ωραία συναισθήματα – αυτά έρχονται και φεύγουν. Ψάχνεις τις σωστές λέξεις. Κι αυτό είναι ποίηση.»): την «Αντίστροφη αφιέρωση». Ο Χ.Δ. διαβάζει το ποίημα βήμα-βήμα, όπως ιχνηλατεί και συλλέγει τεκμήρια ένας δεινός ντετέκτιβ, φωτίζοντας, εξηγώντας, αναδεικνύοντας τόσο τις ποιητικές αρετές του όσο και την συναρπαστική υπόθεση για την γένεσή του. Φτάνουν τα σπόιλερ: τα υπόλοιπα, στο βιβλίο. 

~ Δημήτης Τζιόβας, H Ελλάδα από τη Χούντα στην Κρίση – Η κουλτούρα της Μεταπολίτευσης (μτφρ.: Ζωή Μπέλλα-Αρμάου, Γιάννης Στάμος), εκδ. Gutenberg, σελ. 476

Η επιμονή μας να χαρακτηρίζουμε μια ολόκληρη εποχή αναφερόμενοι σε ένα γεγονός που συνέβη στην αρχή της μαρτυρά κάποια αμηχανία. Αυτήν την αμηχανία επιχειρεί να λύσει τούτη η  εκτεταμένη τοιχογραφία της νεοελληνικής κουλτούρας καθώς προσπαθεί να σβήσει τα σημάδια της Χούντας και μέχρι να μαστιγωθεί εκ νέου απ’ την Κρίση – κάποιες όψεις της: αρχαιότητα και παρόν, ΜΜΕ, θρησκεία, σεξουαλικότητα, μετανάστες, λογοτεχνία και κινηματογράφος. Αν είναι πάντα ενδιαφέρον να διαβάζουμε πώς ‘μας’ βλέπουν οι ‘ξένοι’, είναι διπλά (και πιο σύνθετα) ενδιαφέρον να διαβάζουμε πώς μας παρουσιάζει στους ξένους ένας ‘δικός μας’ που ζει εις την ξένην. Και δη ένας επί δεκαετίες Καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Ηνωμένο Βασίλειο, συγγραφέας πλήθους μελετών για τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό, και αναγνωρισμένος γι’ αυτό, τόσο ‘εκεί’, όσο κι ‘εδώ’. 

~ Βασιλική Χατζηγεωργίου και Ματθίλδη Πυρλή (εισ.-σχόλ.-σύνθ. ύλης), Μια Ελληνίς της Ιστορίας – Πορτραίτα γυναικών που έζησαν στην Επανάσταση του 1821 (πρόλ.: Mark Mazower), εκδ. Άγρα, σελ. 117

Διαμεσολαβημένη μαρτυρία και φωτογραφικό δοκίμιο, αυτή η συναγωγή φωτογραφιών που απεικονίζουν Ελληνίδες (και μη Ελληνίδες που ωστόσο συνδέθηκαν με τον τόπο), επιφανείς (οι σύζυγοι του Μάρκου Μπότσαρη και του Σπυρίδωνος Τρικούπη, π.χ.) και λιγότερο γνωστές σε μας (αίφνης, η κόρη του Παπαρρηγόπουλου), που έζησαν κατά το πρώτο μισό του 19^ου αιώνα, και άρα βίωσαν την, ή και συνεισέφεραν στην Επανάσταση του 1821. Όλες, βεβαίως, από επαρκώς ευκατάστατες οικογένειες ώστε να έχουν απαθανατισθεί από την νέα, γεννημένη το 1839 τέχνη – όμως άλλες με παραδοσιακά, κι άλλες με ‘δυτικά’ φορέματα, λιγότερο ή περισσότερο επίσημα. Τα πορτραίτα συνοδεύονται από βιογραφικές πληροφορίες, και, ενίοτε, μαρτυρίες για τις εικονιζόμενες. Η συναρπαστική εισαγωγή των επιμελητριών φωτίζει αυτή την πρώτη εποχή της Φωτογραφίας, και τις συνθήκες λήψης των πορτραίτων. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

 

~ Φραντς Κάφκα, Ένας καλλιτέχνης της πείνας – και άλλες δύο αποδιδαχές (μτφρ.: Θοδωρής Τσομίδης, επίμ.: Θανάσης Τριαρίδης), εκδ. Gutenberg, σελ. 166

«Δεν υπάρχει λόγος να μάθει την ποινή του. Θα τη νιώσει στο πετσί του.» Παρά το, και λόγω του ανελέητου, ζοφερού χιούμορ του, τα πλήγματα που μας καταφέρει ο Κάφκα δεν είναι και για χόρταση: ενδείκνυνται οι μικρές δόσεις. Η μελωδία που αρέσει περισσότερο στα αφτιά μας είναι η απόλυτη ησυχία. Η ζωή μας έχει πολλά βάσανα. Τα διηγήματά του, συνεπώς, θα μπορούσαν να συνιστούν μια βέλτιστη δοσολογία. Ειδικά όταν πρόκειται για δύο από τα τελευταία του (έκδοση του 1924: το ομώνυμο του τίτλου –το οποίο ο συγγραφέας του διόρθωνε την παραμονή του θανάτου του– και το «Ζοζεφίνα η Τραγουδίστρια ή ο Λαός των Ποντικών»), συν την «Σωφρονιστική Αποικία» (1919). «Ακόμα να φας εσύ;» ρώτησε ο φύλακας. «Πότε θα τα παρατήσεις επιτέλους;» «Συγχωρήστε με όλοι», ψιθύρισε ο καλλιτέχνης της πείνας. 

 

~ Fernando Pessoa, H παιδεία του στωικού (μτφρ.: Νίκος Πρατσίνης, επιμ.-σημ.: Μαρία Παπαδήμα), εκδ. Gutenberg, σελ. 83

Έχω κατακτήσει, πιστεύω, τη χρήση της λογικής στην πληρότητά της. Και για τον λόγο αυτό θα σκοτωθώ. Διακινδυνεύοντας ένα εύκολο λογοπαίγνιο, δεν είναι δύσκολο να κολλήσεις στον Πεσσόα την ετικέττα «πεσσιμιστής». Ετικέττα που έχει κολλήσει –και δύσκολα, φευ, βγαίνει– και στους Στωικούς, που δεν ήσαν ακριβώς αυτό, ούτε βέβαια τίποτις παραιτημένοι και πεισιθάνατοι – τουλάχιστον οι επιφανέστεροι εξ αυτών, άνθρωποι των κοινών και της δράσης. Τι πιο ταιριαστό, λοιπόν, ένας από τους άφθονους ετερώνυμους του Πεσσόα, ο Βαρόνος ντε Τέιβε, να δηλώνει στωικός, και να καταλείπει, πριν την αυτοκτονία του, ένα σύντομο σχετικό εγχειρίδιο – ακριβέστερα: λογοτεχνικό έργο με την μορφή σημειώσεων της πιο ερεβώδους απαισιοδοξίας. Δεν μετανιώνω που έκαψα τα προσχέδια όλων μου των έργων. Δεν έχω να κληροδοτήσω στον κόσμο τίποτε άλλο πέραν αυτού εδώ.

23 βιβλία για το καλοκαίρι του 2022

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΠΟΙΗΣΗ

 

~ William Allan & Felix Baudelmann, Αρχαία Ελληνική Λυρική Ποίηση – Ανθολογία σχολιασμένων αποσπασμάτων, μτφρ.: Κατερίνα Δημοπούλου, επιμ.: Χρήστος Τσαγγάλης, εκδ. University Studio Press, σελ. 649

Αν ήδη διαθέτετε μεταφράσεις στα νέα ελληνικά των αρχαίων λυρικών –ή, βεβαίως, αν έχετε το προνόμιο της επαρκούς αρχαιομάθειας– αυτή η ανθολογία (των πρωτοτύπων μόνον, χωρίς μεταφράσεις) θα εμπλουτίσει την κατανόηση και την απόλαυσή σας με πλήθος τρόπους: με θαυμάσια αλλ’ ευσύνοπτα εισαγωγικά κείμενα για τον ίαμβο, την ελεγεία, την χορική και την μελική ποίηση, τις ποιήτριες και τους ποιητές, την κοινωνική και πολιτισμική τους θέση, την περιπέτεια των έργων τους· σχολιασμό και αναλύσεις των ποιημάτων και των συμφραζομένων τους, που φωτίζουν αυτήν την αρχικώς προφορική τέχνη που ‘τραγουδιόταν’ αλλ’ ωστόσο επιβίωσε χάρη στην γραφή. Όσο, βέβαια, επιβίωσε: πολύ λίγοι από τους εκτιμώμενους 100.000-150.000 στίχους που διέθεταν οι Αλεξανδρινοί έφτασαν ώς εμάς – κι ακόμα λιγότερα είναι τα ακέραια ποιήματα. 

 

~ Βασίλης Αμανατίδης, ∞ : αποκατάσταση, εκδ. Νεφέλη

Αν το προ οκταετίας μ_otherpoem : μόνο λόγος του Β.Α. ήταν ένα θεαματικό ‘ορατόριο’ περήφανης δραματουργικής δεινότητος, στην ∞ : αποκατάσταση, έχουμε ένα πιο χαμηλόφωνο έργο δωματίου, όπου ο ποιητής-συνθέτης (παριστάνει πως) έχει αφήσει μεγάλο βαθμό ανεξαρτησίας στην πάντα πρωταγωνίστρια μα πλέον ασθενή Μητέρα (και μην απορείς / που δεν μιλούσα έτσι παλιά / τώρα έχω πολύ / ελεύθερο χρόνο), και στην δευτεραγωνίστρια αλλοδαπή βοηθό της (να μη βγάλουμε έξω πάλι σημαία / και πούμε θνικό γύμνο;). Τα λόγια τους κυριαρχούν, πλάι σ’ αυτά του γιου-αφηγητή (οι ποιητές είναι και πεθαμένοι γκρεμοί). Οκτώ ενότητες σε αναγκαστική ύπτια θέση, με την μουσική ρύθμιση και την πλέξη των φωνών (και των –ακόμη και σολωμικών– αποήχων) που, μαζί με άλλα, κάνουν την ποίηση του Β.Α. τόσο ξεχωριστή. 

 

~ Ιωσήφ Βεντούρας, Άσμα Ασμάτων – το εβραϊκό κείμενο και οι ερμηνείες του, εκδ. Νίκας, σελ. 229

Κήπος κλειστός είσαι νύφη μου / πηγή κλειστή στέρνα σφραγισμένη. Αυτό το υπέροχο ερωτικό ποίημα –είτε το διαβάζουμε αλληγορικά ως απευθυνόμενο στον θεό, είτε κυριολεκτικά, σαν να αφορά τον ανθρώπινο έρωτα– μας προσφέρεται από τον Ι.Β. μεταφρασμένο απευθείας από το εβραϊκό πρωτότυπο, και όχι μέσω της απόδοσης των Εβδομήκοντα στην ελληνιστική κοινή. Μεταφρασμένο, αλλά και φωνητικά μεταγραμμένο στο ελληνικό αλφάβητο, κάτω από το εβραϊκό πρωτότυπο, και σχολιασμένο τόσο με αναφορές σε άλλα κείμενα της ιουδαϊκής παράδοσης, όσο και βάσει δευτερογενούς, πλούσιας, ενημερωμένης βιβλιογραφίας. Αυτή, μαζί με εσωτερικές ενδείξεις, πείθει και τον Ι.Β. –όπως καταλήγει στην εισαγωγή και στο επίμετρό του– πως πιθανότερο είναι το ποίημα να γράφτηκε από γυναίκα. Στη σκιά του επιθύμησα κι έκατσα / κι ο καρπός του γλυκός στον ουρανίσκο μου. 

 

~ John Berryman, Ονειρικά τραγούδια, πρόλ.-επιλογή-μτφρ.: Αντώνης Ζέρβας, συν Αφιέρωμα στον Τζων Μπέρρυμαν, επιμ.-μτφρ.: Ε.Κ. Ζέρβα, εκδ. Περισπωμένη

Ταξινόμηση οστών: θα μ’ άρεσε τούτη η δουλειά. Ένα από τα μείζονα –και πιο μοναχικά– ποιητικά κείμενα από την Αμερική του 20^ου αιώνα υπήρξε η στερνή προσφορά του δεινού μεταφραστή (θα αρκούσε να θυμηθούμε την εργασία του στα Άσματα του Πάουντ), ποιητή Αντώνη Ζέρβα (1953-2022). Δεινές και οι δυσκολίες μετάφρασης στην γλώσσα μας (ή όποια άλλη γλώσσα) αυτού του εντελώς ιδιαίτερου ποιητικού σύμπαντος. Συνεπώς, ο Α.Ζ. δημοσίευσε μόνο ένα –γενναίο– δείγμα από τα συνολικά 385 ποιήματα του έργου. Την ανθολόγηση αυτή (με τα πρωτότυπα αντικρυστά στις ελληνικές μεταφράσεις), συνοδεύει όχι μόνο η πολυσέλιδη εισαγωγή του, αλλά και ένα πολύτιμο ανθολόγιο επτά σημανικών και διαφωτιστικών κειμένων για το γοητευτικό μα δύστροπο αυτό ‘έπος’. Απίστευτος πανικός βασιλεύει / [] Παγωμένα / ποτά κοχλάζουν.

 

~ Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Πυρετός του Μπουένος Άιρες – και άλλα νεανικά ποιήματα (1923-1929), εισ.-μτφρ.-σημ.: Δημήτρης Καλοκύρης, εκδ. Πατάκη, σελ. 150

Αίθριο, κοίτη τ’ ουρανού. / [] για να ξεγλιστρούν τα ουράνια μέσα στο σπίτι. Όταν πρόκειται για λογοτέχνη του μεγέθους του Μπόρχες, κάθε προσθήκη στο σώμα των έργων του (που ήδη μας έχουν προσφέρει οι εκδόσεις Πατάκη) είναι καί ενδιαφέρουσα, καί πολύτιμη. Οδηγός μας καί εδώ (όπως και στον τόμο των –λοιπών, ωριμότερων– Ποιημάτων), ο Δημήτρης Καλοκύρης, ένας από τους βασικούς Έλληνες πρέσβεις του Μπόρχες. «Νεανικά», μπορεί να είναι τα ποιήματα αυτά, αλλά η φυσιογνωμία και η πρωτοτυπία του συγγραφέα τους είναι ήδη ευδιάκριτες: Σκοτεινά σταυροδρόμια / που εξακοντίζονται επ’ άπειρον. Περιλαμβάνονται τρεις συλλογές: πέραν της ομότιτλης, το Αντικρινό φεγγάρι και το Τετράδιο Σαν Μαρτίν. Μα ο κήπος είχε τα καλάμια του για λόγχες / και στις κορφές τους προσεύχονταν σπουργίτια.

 

~ Γιάννα Μπούκοβα, Σ, εκδ. ΦΡΜΚ, σελ. 51

«Σως» είναι μια κραυγή που εκπέμπει το άγευστο. Το τρίτο ελληνικό βιβλίο της Γ.Μ. απαρτίζεται από 365 «λήμματα»: στίχους που όλοι ξεκινούν με μια λέξη που αρχίζει, ακριβώς, με το γράμμα «Σ». Θα μπορούσε να είναι απλώς ευφυές και χιουμοριστικό παίγνιο – αλλά καταλήγει διαδρομή στην «πάνω» και στην «κάτω οδό»· στο ‘μέσα’ και στο ‘έξω’· στα σοβαρά και τα γελοία της ζωής· στον αφρό, στα βάθη, και τα ύψη της. Και–διόλου αμελητέο– μας επανεξοικειώνει όχι μόνο με λέξεις, καθιστώντας τες όσο ανοίκειες χρειάζεται για να τις δούμε σαν πρωτόπλαστες, αλλά και με πλήθος έννοιες που εξακτινώνονται γύρω τους· και, κυρίως, με την μεταφορά: τρόπο σκέψης (δηλαδή θέασης της ζωής) ταυτοχρόνως απελευθερωτικό και παρήγορο. «Σφουγγάρι» είναι ο μη έχων. 

 

~ Σαρλ Μπωντλαίρ, Τα άνθη του κακού: Παρισινοί πίνακες – Τα απαγορευμένα ποιήματα, μτφρ.: Ερρίκος Σοφράς, εκδ. Μεταίχμιο

Η λατρεμένη μου γυμνή τόσο με ξέρει / Κι εφόρει μόνο τα ηχηρά κοσμήματά της. Δώδεκα χρόνια μετά την πολυτελή, εικονογραφημένη από τον Ολλανδό καλλιτέχνη Pat Andrea, έκδοση (πάλι από το «Μεταίχμιο») των μεταφράσεών του των έξι «Απαγορευμένων ποιημάτων», o E.Σ. επιστρέφει στον Γάλλο πρωτο-μοντερνιστή, συμπληρώνοντάς τες με 18 (μη απαγορευμένους) «Παρισινούς πίνακες», επίσης από τα Άνθη του Κακού. Στων γηραιών πρωτευουσών τους λαβυρίνθους, / Όπου και η φρίκη ακόμα γίνεται μαγεία, / Παραμονεύω. Όπως και προηγουμένως, περιλαμβάνεται επίσης το ποίημα «Επιγραφή σ’ ένα βιβλίο καταδικασμένο» και η απόφαση του γαλλικού δικαστηρίου το 1857 που απαγόρευε την δημοσίευση των έξι ποιημάτων. Όμως η παρούσα εμπλουτισμένη έκδοση εμπλουτίζεται με χρησιμότατες σημειώσεις και επίμετρο του μεταφραστή, επάξια συνοδεία της αποδεδειγμένης μεταφραστικής τέχνης του.

 

~ Άκης Παραφέλας, Παρασημαντική, εκδ. Ενύπνιο, 60 σελ.

Μες στου κινδύνου τους τριγμούς / στων αινιγμάτων τη συνείδηση να είμαστε η μόνη ίσως δυνατότητα ελάτε. Παρότι πληθαίνουν, σχετικώς σπανίζουν ακόμα τα βιβλία ποίησης που είναι αληθινά, αρχιτεκτονημένα, βιβλία, και όχι ‘συλλογές’. Το να είναι τέτοιο ένα πρώτο βιβλίο (Bραβείο «Αναγνώστη» για Πρωτοεμφανιζόμενο στην Ποίηση, για την α’ έκδοσή του από τις εκδ. Θράκα, 2018), το καθιστά ακόμα πιο αξιοπρόσκετο. Ειδικά όταν είναι κατορθωμένο καί το ύφος: τολμηρό και απαιτητικό – επίθετα για να ερεθίσουν, όχι να αποθαρρύνουν. Σε τρεις ενότητες με ‘συμβολικά’ ‘πρόσωπα’ («Ειρήνη Ξένου»), το βιβλίο ταλαντεύεται ανάμεσα στις εξωτερικές και κάποτε πολυπρόσωπες εικόνες και την εσωτερική, μοναχική, κοπιώδη διερεύνηση της αυτοσυνειδησίας. Εγώ ήθελα με τη φόρα που έχει ένα κλουβί όταν σπάει ν’ ακούσω τ’ όνομά της το οποίο συνέχεια μού διέφευγε.

 

~ Κώστας Ταχτσής, Καφενείο Το «Βυζάντιο» (Συγκεντρωτική έκδοση ποιημάτων), επιμ.-επίμ.: Δημήτρης Παπανικολάου, εκδ. Ψυχογιός, σελ.156

Φεγγάρι μου / [] έφτασα στο σημείο να σε πω /  σ ε λ ή ν η . Αν Το τρίτο στεφάνι είναι ο κυριότερος λόγος για τον οποίο ο Ταχτσής υπήρξε σημαντικός για την νεοελληνική λογοτεχνία, τα ποιήματα με τα οποία πρωτοεμφανίστηκε παραμένουν ενδιαφέροντα τεκμήρια της ιδιοπροσωπίας του. Το 1972, επέλεξε κάποια από όσα είχε δημοσιεύσει κατά το διάστημα 1951-6 – κι αυτή η αυτό-ανθολόγηση, Καφενείο το «Βυζάντιο» κι άλλα ποιήματα, αποτελεί το πρώτο μέρος της παρούσας συγκεντρωτικής έκδοσης. Που συμπληρώνεται, στο δεύτερο μέρος της, από όλα τα υπόλοιπα ποιήματά του, ανά συλλογή – καθώς και σημειώσεις του ίδιου αλλά και του επιμελητή (ο οποίος υπογράφει και το επίμετρο), και λοιπές χρήσιμες πληροφορίες. Έμοιαζε η αγάπη μας ωραίο βιβλίο. / Τώρα που εσύ θα φύγεις / στα γόνατα θα κάνω πως τ’ αφήνω.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΙΣΤΟΡΙΑ – ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΔΟΚΙΜΙΟ – ΜΑΡΤΥΡΙΑ 

 

~ Γιώργος Ι. Αλλαμανής, Στον καιρό της Λιλιπούπολης – η βιογραφία μιας ραδιοφωνικής εκπομπής, πρόλ.: Νίκος Κυπουργός, Γιώργος Μητρόπουλος, Σιδερής Πρίντεζης, εκδ. Τόπος, σελ. 350

Ακόμα και αν γνωρίζετε την Λιλιπούπολη μόνο απ’ τα τραγούδια του δίσκου και διόλου απ’ τις εκπομπές της, πιστεύω πως θα βρείτε συναρπαστικό αυτό το εξαιρετικό λεύκωμα, αφήγημα και ντοκουμέντο, έργο μεγάλης αγάπης, εξαντλητικής έρευνας και πολύπλευρης μελέτης του Γ.Ι.Α.. Ταύτα τεκμαίρονται όχι μόνον από τις 51 συνεντεύξεις που ο ίδιος διεξήγαγε με συντελεστ/ρι/ες της θρυλικής ‘παιδικής’ εκπομπής του χατζιδακικού Τρίτου και άλλες/ους περί αυτήν γνώστ/ρι/ες· τους κατατοπιστικούς πίνακες που αποτυπώνουν καταλεπτώς τα σωζόμενα επεισόδια, τα 66 τραγούδια, κ.ά.· αλλά, πρωτίστως, από το ύφος και το χιούμορ του συγγραφέα· και, βεβαίως, την δομή και το περιεχόμενο του βιβλίου, με την πρισματική εξέταση του φαινομένου «Λιλιπούπολη»: ως προς το Τρίτο και τον Χατζιδάκι, τους ποικίλους εχθρούς και τις περιπέτειές της κατά τις τέσσερις ‘εποχές’ της (1977-1980), και τον έως σήμερα αντίκτυπό της.

 

~ Etel Adnan, Ο Ορφέας απέναντι στο κενό και Χάινερ Μύλλερ και Τιντορέττο: Το πιθανό τέλος του τρόμου, μτφρ.: Βασιλική Γκέτσιου και Σπύρος Γιανναράς, εκδ. Άγρα, σελ. 57

Οι θεοί δεν ήθελαν να μάθει ο Ορφέας το μυστικό του θανάτου: ότι [] είναι δραστικός, αμετάκλητος. [] Η επίγνωση [αυτή, είναι]ο έσχατος θρίαμβος του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Δυο δοκίμια για το Σκότος: το κενό, τον θάνατο, τον τρόμο – με τον προσωπικό τρόπο της Ε.Α. (1925-2021), που συνδυάζει την ευρυμάθεια με την ποιητικότητα των απροσδόκητων συνειρμών και των πρωτότυπων συλλήψεων. Στο πρώτο, εξετάζεται η σχέση του Ορφέα με δυο θεότητες: την Μνημοσύνη (μητέρα των Μουσών, άρα και της Μουσικής) και τον Άδη. Η μουσική, όταν παίζεται, αποτελεί μια διαρκή ανάσταση και επιτελεί τη δημιουργία [] του χρόνου μέσω της μνήμης. Στο δεύτερο, η Ε.Α. διερευνά την σχέση δυο πολλαπλώς απομακρυσμένων καλλιτεχνών, στηριγμένη στην ιδέα πως η ζωγραφική της Αναγέννησης [] έχει στενή συγγένεια με το θέατρο. 

 

~ Αλέξης Βάκης, Μάνος Χατζιδάκις – Ο Μεγάλος Ερωτικός, πρόλ.: Νίκος Ξυδάκης, επίμ.: Γιώργος Ανδρέου, εκδ. Οξύ, σελ. 161

Καλοσχεδιασμένο και καλογραμμένο τομίδιο για τον δίσκο-σταθμό στο έργο του Χατζιδάκι και στην ελληνική τραγουδοποιία συνολικά (αν όχι και γενικώς στην ελληνική μουσική). Ο συγγραφέας του, μες σε περίπου 150 σελίδες μικρού σχήματος, παραθέτει πληροφορίες, συνεντεύξεις διαφόρων, κι άλλα τεκμήρια· εξετάζει την γένεση αυτού του κύκλου τραγουδιών κατά την παραμονή του συνθέτη στην Αμερική την περίοδο 1966-1972· την συνάντησή του με, και την καθοριστική συμβολή των δυο ερμηνευτών: της Φλέρυς Νταντωνάκη και του Δημήτρη Ψαριανού· πολύτιμες λεπτομέρειες για την διαδικασία της ηχογράφησης και την κριτική πρόσληψη του δίσκου· την θέση του στην πορεία του συνθέτη του· και, με την συνδρομή του διευθυντή ορχήστρας Μίλτου Λογιάδη, κάποιες μουσικές ιδιαιτερότητές του. Χρήσιμη κι απολαυστική επισκόπηση, που σου ανοίγει την όρεξη να ξανακούσεις –προσέχοντάς το αλλιώς– το έργο. 

 

~ Marilyn Yalom, Αθώοι μάρτυρες – Παιδικές αναμνήσεις από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μτφρ.: Παλμύρα Ισμυρίδου, πρόλ.: Meg Waite Clayton, επιμ.: Ben Yalom, εκδ. Άγρα, σελ. 277

Λίγο προτού κλείσω τα έξι μου χρόνια, [] ήμουν σίγουρη: Όσο έβλεπα τη Νούννι να γράφει γράμματα στο γραφείο της, ο Πάπι μου ήταν ζωντανός. Είχε πάει να διώξει τους Ρώσους σ’ ένα μέρος που λεγόταν Μέτωπο. Η προσωπική μαρτυρία, ιδιαιτέρως όταν αφορά μια ταραγμένη ιστορική περίοδο, συχνά υπερβαίνει την αξία του τεκμηρίου, λειτουργώντας ταυτόχρονα ως φιλική εξομολόγηση και –οσοδήποτε ‘άτεχνο’– έργο τέχνης: παρηγορητικά. Η πολύπλευρη λογία Μ.Γ. (1932-2019) συλλέγει, παραθέτει και, τέλος, σχολιάζει, τις μαρτυρίες έξι άλλων ανθρώπων και της ίδιας, από τα παιδικά τους χρόνια κατά την διάρκεια του Β’ Π.Π. σε διάφορες χώρες: Αμερική, Γαλλία, Γερμανία, Φινλανδία, Σουηδία, Τσεχοσλοβακία, Αγγλία, Ουγγαρία, Ολλανδία. [Τ]ο χειρότερο απ’ όλα ήταν οι εικόνες των εκσκαφέων που μετακινούσαν ολόκληρα βουνά από πτώματα. Επίκαιρο βιβλίο, φευ.

 

~ Εύα Μπέη, Με τον Νίκο Καρούζο (Ημερολόγιο), εκδ. Loggia

Ίσως πάντα να ήμουν αργή. Μου έπαιρνε πολύ χρόνο για να μετατραπεί το γεγονός σε κάτι βαθύτερο, κι αυτό με καθυστερούσε. Αν καρδιά του βιβλίου αυτού είναι η συντροφική σχέση της ζωγράφου Εύας Μπέη με τον ποιητή Νίκο Καρούζο, σώμα του είναι το σταδιακό ξεδίπλωμα της δικής της καλλιτεχνικής ανάπτυξης, με τα μέλη του να εκτείνονται ώς πίσω, στην παιδική της ηλικία, καθώς και προς τα εμπρός, την ζωή της ώς σήμερα, κατά τις τρεις δεκαετίες μετά τον θάνατο του Κ.. «Ημερολόγιο»· σεμνός υπότιτλος – όμως η περίτεχνη σύνθεση και δομή του, η ποίκιλση στον ρυθμό και την έκταση της αφήγησης, η εναλλαγή χωρίων «εις εαυτόν» με καθαρή διήγηση, η ελεύθερη κίνησή του μες στον χρόνο, το καθιστούν, πέρα από ανάγνωσμα που λαχταράς να μην τελειώσει, άρτιο και πρωτότυπο έργο τέχνης.

 

~ Παντελής Μπουκάλας, Ο Έρως και το Έθνος – Οι φυλές, οι θρησκείες και η δημοτική ποίηση της αγάπης, εκδ. Άγρα, σελ. 765

Μολονότι το δημοτικό τραγούδι μετέχει στον πνευματικό και ηθικό κόσμο που συνδημιουργούν οι παροιμίες, τα ανέκδοτα και οι παραδόσεις, κατορθώνει σε πολλές περιπτώσεις να υπερβεί τα στενά όρια του κόσμου αυτού ή να τα υπονομεύσει. Πρόκειται για το Α’ μέρος του Δ’ τόμου των δοκιμίων για το δημοτικό τραγούδι του Π.Μ. με τον γενικό τίτλο «Πιάνω γραφή να γράψω…». Κάθε τόμος, κι ένας κόσμος: τμήμα του πολυδιάστατου σύμπαντος στο οποίο μας ξεναγεί κατά τρόπο συναρπαστικό ο συγγραφέας του, ποιητής, κριτικός, μεταφραστής και δεινός μελετητής του δημοτικού τραγουδιού. Το πώς παρουσιάζονται σε αυτό οι ερωτικές σχέσεις Ελληνίδων κι Ελλήνων με αλλοφύλους (Βλάχους, Αρβανίτες, Τούρκους, και μαύρους) είναι το κεντρικό ‘θέμα’ του βιβλίου. Ο κορμός αυτός εξετάζεται εξονυχιστικά – αλλά πόσο σαγηνευτικά, πάλι, τα παρακλάδια του…

 

~ Νίκανδρος Νούκιος ο Κερκυραίος, Ταξίδι στην Εσπερία, προλεγ.-εισ. Α’-επιμ.: Paolo Odorico, εισ. Β’-σημ.: Joel Schnapp, επιλεγόμενα: Yves Hersant, μτφρ.: Σμαράγδα Τσοχανταρίδου, εκδ. Άγρα, σελ. 523

Ο Σεφέρης τον είχε εγκωμιάσει, έχοντας δει μόνο λίγες σελίδες του – και τώρα, επιτέλους (άξιο νέο τέκνο της παράδοσης της «Άγρας» στις εμπεριστατωμένες και συγχρόνως απολαυστικές εκδόσεις σπάνιων έργων), το έχουμε ολόκληρο στα χέρια μας, σε αρχαΐζοντα ελληνικά του 16^ου αιώνα, και σε νεοελληνική απόδοση (συν χρησιμότατες εισαγωγές, σημειώσεις, κ.λπ.). Κερκυραίος, ο συγγραφέας του, ταξιδεύει στην Ιταλία, στην Γερμανία, στις Κάτω Χώρες, στην Αγγλία και την Γαλλία – μα τον τρώει κι ο καημός της πατρίδας του. Περιγραφές τόπων και συνηθειών, εξιστορήσεις γεγονότων και αναφορές σε άλλους συγγραφείς, πλέκονται με τρόπο γοητευτικό: σύνοδοι, πόλεις, ηγεμόνες και λόγιοι (ο Λούθηρος, ο Έρασμος), αλλά και ο τρόπος παρασκευής της βήρρας ή κερβεσίας ή η χρήση των καμβίων: των συναλλαγματικών (στο Χρηματιστήριο του Λονδίνου, βεβαίως).

 

~ Ginger Dellenbaugh, Μαρία Κάλλας – Lyric and Coloratura Arias, μτφρ.: Ζήσιμος Τρυφίδης, πρόλ.: Λιάνα Σκουρλή, εκδ. Οξύ, σελ. 194

Κάποιοι/ες φρονούν ότι ο δίσκος «Lyric and Coloratura Arias» είναι η καλύτερη εισαγωγή, σύνοψη, και απόδειξη της μοναδικής τέχνης της Κάλλας (ή κι ότι αρκεί και ένα μόνο, συντομότατο track του: «Είμαι η ταπεινή θεραπαινίς του πνεύματος του δημιουργού») – κι ας απουσιάζουν δείγματα της δραματικής σοπράνο. Ήταν ένας από τους αριστουργηματικούς δίσκους της που –απίστευτο!– ηχογραφήθηκαν μες σε σύντομο χρονικό διάστημα το 1954 –χρυσή εποχή, φωνητικά και ερμηνευτικά, για την ασύλληπτη μουσικό– στο Λονδίνο. Η συγγραφέας διεξέρχεται, με προσεγγίσεις ευφάνταστες και πρωτότυπες (αναφερόμενη πότε στον Τομ Γουαίητς και πότε στον Ρολάν Μπαρτ!) μία-μία τις οκτώ άριες από επτά όπερες που απαρτίζουν τον δίσκο. Άλλο ένα διαμαντάκι της υπέροχης σειράς «33 και 1/3» των εκδόσεων «Οξύ», με μικρά αλλά πλουσιότατα βιβλιαράκια για σημαντικούς δίσκους.

 

~ Κωστής Παπαγιώργης, Τα βιβλία των άλλων ~ 1: Έλληνες συγγραφείς, εισ.: Δημήτρης Καράμπελας, επιλογή κειμένων: Γιάννης Αστερής και Δημήτρης Καράμπελας, εκδ. Καστανιώτη, σελ. 445

Ο Καβάφης [] ήταν ατόφιος ιθαγενής που γλύτωσε μάλλον την βαριά μπόρα της εντοπιότητας. Ακόμα και όσες/οι πιθανώς δεν είναι φανατικές/οί αναγνώστ/ρι/ες του δοκιμιακού έργου του Κωστή Παπαγιώργη, δύσκολα θα αντισταθούν στην θέλξη των σημειωμάτων του για βιβλία και συγγραφείς· κριτικών ή παρουσιάσεων, με επιχειρήματα ή απλώς αριστοτεχνικά διατυπωμένες εντυπώσεις, και με ύφος μικτό, μεταξύ ευρυμαθούς λογιοσύνης και κομψής ελαφρότητας βραδινής συνεστίασης. Ακριβείς και πολύτιμες, συχνά, οι συλλήψεις και οι διατυπώσεις του: ο [Καρυωτάκης] αποτελεί ξεχωριστό κεφάλαιο στην εσωτερική ιστορία του τόπου, την ωρίμανση της νεοελληνικής συνείδησης και σ’ εκείνο που θ’ αποκαλούσαμε μύχια σύλληψη του πραγματικού. Τιτάνιο το έργο των δύο επιμελητών, να ξεδιαλέξουν μεσ’ από ένα θηριώδες πλήθος κειμένων· απαραίτητη και διαφωτιστική η εισαγωγή του Δ.Κ..

 

~ Γιώργος Συμπάρδης, Σκόρπια. Κείμενα για συγγραφείς και βιβλία, εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 276

Είναι πολύ χρήσιμη –και μια καλή οδός γνωριμίας μας με άγνωστές μας περιοχές της τέχνης, ή ‘εκ των ένδον’ φωτισμού γνωστών– η ανάγνωση καλλιτεχνών που γράφουν για έργα που εκτιμούν και αγαπούν. Έτσι, η συναγωγή κειμένων του άξιου πεζογράφου Γ.Σ. για ομοτέχνους του και βιβλία τους (συν τρεις ποιητές: εις εξ αυτών και δις εμφανιζόμενος, ο Καβάφης), μαζί με άλλα δυο (ένα για τα «Αισχύλεια» της πόλης καταγωγής του: της Ελευσίνας, κι ένα για την γραφή γενικά), δεν μας παρουσιάζει μόνον πρόσωπα που (λόγω ‘συγγένειας’) θα αναμέναμε (π.χ. τον Μένη Κουμανταρέα, τετράκις, ή τον Θανάση Χειμωνά, δις) αλλά και μας συστήνει λιγότερο γνωστές φωνές: π.χ. την διηγηματογράφο Γαλάτεια Ριζιώτη. Πάντα δε με το απατηλά ήρεμο κι ‘απλό’, μα ‘ύπουλα’ βαθύ ύφος του συγγραφέα τους. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

 

~ Στρατής Βογιατζής, Κάμπος, επίμ.: Σταύρος Σταυρίδης, εκδ. Άγρα, σελ. 167

[Οι] μαργαρίτες και [οι] δικτυωτο[ι] κύκλο[ι] [των βοτσαλωτών αυλών,] ενώ σκοπός τους είναι να ανακατευθύνουν τον επισκέπτη στο κτήμα, την ίδια στιγμή έμοιαζαν να τον παγιδεύουν σε έναν χώρο από τον οποίο δεν μπορεί να αποδράσει. Πανέμορφο φωτογραφικό λεύκωμα, με υπαινικτικές φωτογραφίες από τον Κάμπο της Χίου με τα στοιχειωμένα αρχοντικά και τους μυθικούς κήπους, αλλά και ενδιαφέρον πεζογράφημα. Ο φωτογράφος και συγγραφέας Σ.Β. εναλλάσσει μαρτυρίες σημερινών κατοίκων αυτής της ιδιαίτερης και ιστορικής περιοχής (’εν θέλω το εγγόνι μου να φορεί ένα πουλόβερ πλεγμένο με βάσανα), προσωπικές αναμνήσεις και διηγήσεις ονείρων, αναφορές σε επιφανείς οικογένειες του Κάμπου (αίφνης, τους Ροδοκανάκηδες) ή επισκέπτες του (π.χ. τον Δημήτρη Πικιώνη), περιγραφές και αφηγήσεις που μεταφέρουν την μαγεία του τόπου και ενίοτε πλησιάζουν το διήγημα. –

 

~ Κατερίνα Ηλιοπούλου, Λίλυ Κραγκ, εκδ. ΦΡΜΚ, σελ. 41

Είχα την πεποίθηση πως η επιθυμία συνδέεται με την κίνηση αλλά αυτό είναι ακίνητο. Η «Λίλυ Κραγκ» είναι ομογάλακτη των οκτώ διηγημάτων του πρώτου πεζογραφικού βιβλίου της ποιήτριας Κ.Η., Δεν είναι ακόμα (2019). Μια (αναπόδραστη και απελπισμένη) ερωτική ιστορία ανάμεσα στην γυναίκα-αφηγήτρια κι έναν άντρα, στο Λονδίνο, διαπλέκεται με την Μοναδολογία, αρχικώς γραμμένο στα γαλλικά φιλοσοφικό-μεταφυσικό έργο του πολυμαθούς Γερμανού λογίου Γκόντφριντ Βίλλχελμ Λάιμπνιτς (1646-1726). Ο άνεμος μας ταΐζει με ανησυχία. Αδυναμία σχέσης ή ολοκληρωτική παράδοση; Μοιραία έλξη ή παρεξηγήσεις και παραισθήσεις; Όπως οι μονάδες του Λάιμπνιτς περιδινούνται σε ένα σύμπαν λεκτικώς κρυστάλλινο και συγχρόνως μεθυστικά σχεδόν ακατάληπτο, έτσι και οι χαρακτήρες του έργου διασταυρώνονται μεταξύ τους και με άλλους χωρίς τέλος. «Θέλω να με καταπιούν τα πράγματα», μου λέει.

 

~ Γιάννης Ισιδώρου, Homo camcordus, εκδ. ΦΡΜΚ, σελ. 39

Η αμφιβολία είναι η αρχή της απελπισίας. Το προηγούμενο βιβλίο του, κατά κύριο λόγο, εικαστικού καλλιτέχνη Γ.Ι. ήταν ένας ευφάνταστος, σαρδόνιος, πολιτικός, ‘ανάποδος’ Ονειροκρίτης (2015). Καθετί που δεν καταγράφεται, διατηρεί τη δυνατότητα να καταγραφεί. Σε τούτο, οι τίτλοι των τριών κεφαλαίων και των δέκα παραγράφων του αρμόζουν σε επιστημονική πραγματεία, το δε περιεχόμενό του παλινδρομεί μεταξύ (ψευδο)δοκιμιακού λόγου και εσωτερικού μονολόγου, αφορισμών και διηγήματος (περί ‘ήρωα’ με επίθετο που παραπέμπει στο «ASA», μονάδα φωτοευαισθησίας του φιλμ). Αυτό που μπορεί να γίνει, θα γίνει επειδή μπορεί. Εν μέρει ‘πραγματεία’ περί των δυσκολιών και των κινδύνων τής (δια των εικόνων μα όχι μόνο) καταγραφής, κι εν μέρει αφήγηση για τις «Ευαισθησίες του Γιώργου Άζα». Τον φόβο και πάλι τον σβήνει η απάθεια.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

 

~ Maurice Sendak, Η χώρα των τεράτων, μτφρ.: Γιάννης Παλαβός, εκδ. Παπαδόπουλος, σελ. 48

Ο μικρός Μαξ αρνείται να δειπνήσει· για τιμωρία, τον κλείνουν στο δωμάτιό του· αλλά με την θέλησή του –στο όνειρό του;– το ταβάνι γέμισε κλαδιά και οι τοίχοι έγιναν ολόκληρος ο κόσμος· κι ο Μαξ βρίσκεται στην Χώρα των Τεράτων. «Τώρα», φώναξε ο Μαξ, «ας αρχίσει ο κακός χαμός!» Και τα τέρατα, αναγνωρίζοντας την υπεροχή του, τον έκαναν βασιλιά τους! Λίγο πριν να κλείσει τα 50 (!) του χρόνια, το θρυλικό, αειθαλές ‘παιδικό’ βιβλίο (πρωτοδημοσιευμένο στα αγγλικά το 1963, θα πλησιάζει πια τα 30 εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως) του σπουδαίου εικονογράφου και συγγραφέα Μωρίς Σέντακ, επιτέλους εμφανίζεται και στη γλώσσα μας, χάρη στην μετάφραση του εξαιρετικού πεζογράφου Γ.Π.. Ζηλευτές (και επιδραστικότατες στο πεδίο τους και όχι μόνο) οι εικόνες του, ελάχιστο μα έξοχο το κείμενο.

*

Αυτέ οι αναγνωστικές προτάσεις μου δημοσιεύθηκαν στο τ. Ιουλ. 2022 του "The Books' Journal".