Εγκλεισμός

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Θύελλα, ιριδισμοί, μαγειρική

Έναν εγκλεισμό συντροφιά με τον Μέντελσσον, τον Μότσαρτ και τον Σούμπερτ – πώς να τον αρνηθείς; Όταν μάλιστα σου προσφέρονται έργα (ή διασκευές) όπου πρωταγωνιστεί το κλαρινέττο ή τα βαθύφωνα έγχορδα – τα όργανα που ηχούν, λένε, πλησιέστερα στην ανθρώπινη φωνή: γι' αυτό και είναι τέτοια παρηγοριά, στο αυτί και στην ψυχή.

Τρεις μεγάλοι συνθέτες (μου μοιάζει πια κάπως μικρόψυχο να διστάζουμε να δεχθούμε τον Μέντελσσον ως «μεγάλο» δίπλα στον Μότσαρτ και τον Σούμπερτ) – κι οι τρεις τους, μ' ένα «θεϊκό» χάρισμα για τη μελωδία. Και τέσσερα έργα: τρία μουσικής δωματίου και μία όπερα, όπου πραγματικά πρωταγωνιστούν τα πνευστά (οκτώ ξύλινα κι επτά χάλκινα!), σε διασκευή έξι μερών της για μικρό σύνολο πνευστών. Την επιλογή και τη μεταγραφή έκανε ο Ράινερ Σότσταιντ, δύο αιώνες μετά την πρεμιέρα του Ντον Τζοβάννι του Μότσαρτ στην Πράγα, ακολουθώντας τα χνάρια ανάλογων διασκευών, ήδη από την εποχή του συνθέτη. Ένα φαγκόττο κι ένα κλαρινέττο για να διατρέξουν –μέσα από έξι άριες– τη θυελλώδη όπερα ενός συνθέτη που λάτρεψε το κλαρινέττο· αναδεικνύοντάς το όχι μόνον εντός της ορχήστρας, αλλά και γράφοντας ειδικά γι' αυτό δύο αριστουργήματα: ένα κοντσέρτο κι ένα κουιντέττο.

Το κουιντέττο του αποψινού προγράμματος, ωστόσο, έχει μιαν άλλη ιδιαιτερότητα. Το παρήγγειλε το 1819 στον Σούμπερτ ο πλούσιος φίλος και υποστηρικτής του Ζυλβέστερ Πάουμγκαρτνερ, ζητώντας του να το γράψει για πιάνο και κουαρτέττο εγχόρδων αποτελούμενο από βιολί, βιόλα, βιολοντσέλλο και κοντραμπάσσο – αντί για τη συνηθέστερη σύνθεση: δύο βιολιά, βιόλα και βιολοντσέλλο. Το πιάνο εδώ συχνά περιορίζεται στις υψηλές νότες – πάνω απ' τα «σκούρα», βαθύφωνα έγχορδα. Προκύπτει έτσι ένα παιχνίδι αντανακλάσεων και ιριδισμών, σαν της πέστροφας μες στο νερό. Το παρωνύμιο «της πέστροφας», βέβαια, το έλαβε επειδή –πάλι κατά παραγγελίαν του, και ερασιτέχνη βιολοντσελλίστα, Πάουμγκαρτνερ– το τέταρτο μέρος του χτίζεται με παραλλαγές του ομώνυμου τραγουδιού του Σούμπερτ.

Μια πολύ πιο παράδοξη παραγγελία γέννησε τη «Μάχη της Πράγας – Μέγα ντουέττο για ατμιστά  ντάμπλιν και στρούντελ με γλυκό τυρί»: έτσι επέγραψε το πρώτο του κομμάτι κοντσέρτου για κλαρινέττο, κόρνο ντι μπασσέττο και πιάνο ο Μέντελσσον. Του το παρήγγειλαν το 1832, για να το παίζουν στις περιοδείες τους, ο εκ Μονάχου κλαρινεττίστας Χάινριχ Γιόζεφ Μπαίρμαν και ο γιος του Καρλ (που έπαιζε κόρνο ντι μπασσέττο), εις αντάλλαγμα nudel και strudel (βαυαρέζικες λιχουδιές που ο συνθέτης λάτρευε μα δεν έβρισκε στο Βερολίνο όπου ζούσε), που του μαγείρεψαν οι ίδιοι στην κουζίνα του, ενόσω εκείνος «μαγείρευε» τις νότες στον επάνω όροφο. Λίγο αργότερα παρασκευάστηκε και το δεύτερο (το έργο 114), με την ίδια επιτυχημένη συνταγή.

«Καλή σας απόλαυση!»

 

~

Αυτό είναι το κείμενο που προσεκλήθην να γράψω για το πρόγραμμα του 6ου Διεθνούς Φεστιβάλ Μουσικής Μολύβου (Λέσβος) με γενικό θέμα την (μετα-πανδημική και όχι μόνο) "Ελευθερία", και συγκεκριμένα για την συναυλία της 17ης Αυγούστου (πάλι!) 2021, με 'θέμα' τον "Εγκλεισμό".

Μπορείτε να πάρετε μια γεύση της μουσικής, σε καλές εκτελέσεις διαθέσιμες στο YouTube, εδώ: https://youtube.com/playlist?list=PLtrUqGxsYMZ3yuxwmuyLZKKsRG9VHw7PE

Η εικόνα είναι από την σειρά φωτογραφιών μου Disassimilation (Μάιος 2020) που δημοσιεύθηκε στο τεύχος 13 του ψηφιακού περιοδικού "Isolation" που επιμελούνταν ο Laurent Champoussin, με θέμα "Disappearance / Out of range".

Aπόλλων και Διόνυσος

 

 

 

 

 

 

ΑΝΑΜΕΣΑ ΤΟΥΣ ΠΑΝΤΑ Η ΜΟΥΣΙΚΗ

Παρά την –μετά τον Νίτσε– σχεδόν παγιωμένη αντίληψη αγεφύρωτης αντιπαλότητας των δύο θεών και των ιδιοτήτων που υποτίθεται ότι εκπροσωπούν, και παρά την επιλογή –την επιμονή– του Γάλλου συνθέτη Ραβέλ (μια γενιά μεγαλύτερου τού αποψινού Πουλένκ) ανηλεώς να καταδείξει την ασυμβατότητα βιολιού και πιάνου στην σονάτα του για τα δύο αυτά όργανα. όπως συχνά συμβαίνει, το χάσμα –κι αν ακόμα δεχθούμε πως υπάρχει– αποδεικνύεται λιγότερο αβυσσαλέο απ' όσο φαίνεται.

Ας λογαριάσουμε τις ομοιότητες: γυναίκες ακολούθους έχει ο Διόνυσος –μαινάδες–, γυναίκες κι ο Απόλλων: Μούσες. Και κατοικούνε σε αντικρυστά βουνά: στον Κιθαιρώνα και τον Ελικώνα (ή τον Παρνασσό). Σύμφωνα δε με κάποιες εκδοχές των μύθων, οι συγκλίσεις πληθαίνουν, κάποτε ώς τον συμφυρμό: στην Ανατολή γεννημένοι κι οι δυο· τρομερός ο Απόλλων, σαν παιδί ο Διόνυσος γελά.

Κρουστό το πιάνο, ναι – μα τα σφυράκια του χτυπούν χορδές. Και, σε επιδέξια χέρια, κελαρύζει σαν τον γλυκύτερο αυλό.

Και ποιοι καταλληλότεροι να αναδείξουν το συναρπαστικό κυνηγητό μεταξύ διαφωνίας και σύμπλευσης, από τους συνθέτες των παλαιότερων έργων του αποψινού προγράμματος; Διττές –τουλάχιστον– προσωπικότητες, κι οι τρεις. Στον Πουλένκ, έχει δικαίως κολλήσει ο προσφυής χαρακτηρισμός του Claude Rostand: “καλόγερος και αλήτης”. Ο Σουκ, ο αξιοσέβαστος Διευθυντής του Ωδείου της Πράγας ήταν –κατά τον Percy A. Scholes– και “ολίγον αγρότης”. Ο Άγγλος μοντερνιστής Μπρίττεν σεβόταν εξίσου κι εμπνεόταν από την μουσική παλαιότερων εποχών (της Αναγέννησης και του Μπαρόκ) και άλλων πολιτισμών (της Ιάβας ή της Ιαπωνίας, για παράδειγμα).

Τα έργα τους ανοίγουν, και τα τρία, με το οργανικό σύνολο να εμφανίζεται θριαμβικά, σαν θεός που επιφαίνεται. Μα, κατά την διάρκειά τους, η συνοδεία των πνευστών ή των εγχόρδων πότε θα περιβάλλει ένα 'πιάνο-Διόνυσο', και πότε έναν 'Απόλλωνα'. Τα ορμητικά, 'διονυσιακά', γρήγορα μέρη ισορροπούν με τα 'απολλώνια' αργά – που φτάνουν άλλοτε ώς την κατάνυξη (“Andante religioso” στο Κουιντέττο του Σουκ), και άλλοτε ξεδίνουν παίζοντας (το “Divertissement” του Πουλένκ, φόρος τιμής στα αντίστοιχα 'διασκεδαστικά' έργα του Μότσαρτ).

Κι αν αποδώσουμε την καλλιτεχνική έμπνευση στον Διόνυσο, είμαστε υποχρεωμένοι να αποδεχθούμε την επεξεργασία του έργου ως διαδικασία απολλώνια: ύστερα από την πρεμιέρα, ο Πουλένκ και ο Σουκ αναθεώρησαν τα έργα τους (ο Πουλένκ, μάλιστα, δις!). Ο δε Μπρίττεν απέσυρε εντελώς το δικό του, μετά από μόλις δύο εκτελέσεις, το 1939 – την ίδια χρονιά που ο Πουλένκ παρουσίαζε την δεύτερη αναθεώρηση του Σεξτέττου του. Στην αρχή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, δηλαδή, εποχή μεγάλης αγωνίας: όχι βέβαια γιατί ο κόσμος προαισθανόταν τις φρικαλεότητες που θα διαπράττονταν, αλλά γιατί θυμόταν ακόμα την αγριότητα του Μεγάλου Πολέμου που μόλις προ 21 ετών είχε τελειώσει.

Ανάμεσα στους δυο θεούς, μες στην ταραχή και προς την συμφιλίωση, πάντα η μουσική. 

 

~

 

Αυτό είναι το κείμενο που προσεκλήθην να γράψω για το πρόγραμμα του 5ου Διεθνούς Φεστιβάλ Μουσικής Μολύβου (Λέσβος) με γενικό θέμα τον "Διάλογο", και συγκεκριμένα για την συναυλία της 17ης Αυγούστου 2019 στο Κάστρο του Μολύβου, με 'θέμα' "Διάλογος: Απόλλων και Διόνυσος" και με τις/τους εξής μουσικούς: Τίμοθυ Ρίνταουτ βιόλα, Άρτουρ Πιζάρρο πιάνο, Μάτβεϋ Ντέμιν φλάουτο, Κιόνγκ Χαμ όμποε, Ντάβιντ Ορλόφσκυ κλαρινέτο, Ρίε Κογιάμα φαγκότο, Κρίστιαν Κάτσενμπεργκερ κόρνο, Δανάη Ντέρκεν πιάνο, Κυβέλη Ντέρκεν πιάνο, Χανς-Κρίστιαν Κιος Σέρενσεν κρουστά, Φλοριάν Ντόντερερ βιολί, Φόλκερ Γιάκομπσεν βιόλα, Τάνια Τέτσλαφ βιολοντσέλο. 

Η βραδιά περιελάμβανε και την παγκόσμια πρώτη εκτέλεση του έργου του Νίκου Χαριζάνου (γεν. 1969) Όψεις του αρχαϊκού διπόλου, για μικρό σύνολο, έργο 207, το οποίο, προφανώς, όταν έγραφα, δεν ήταν δυνατόν να γνωρίζω – εξού και η απουσία σχετικής μνείας. Αντιθέτως, στο πρόγραμμα εντέλει δεν συμπεριελήφθη ο Νεαρός Απόλλων του Μπρίττεν: αντικαταστάθηκε από την Σονάτα για βιόλα και πιάνο σε ρε μείζονα, έργο 15, του Πάουλ Γιούον (1872–1940).

Μπορείτε να ακούσετε τα τρία έργα που αναφέρονται στο κείμενο, σε καλές εκτελέσεις διαθέσιμες στο YouTube, εδώ: https://youtube.com/playlist?list=PLtrUqGxsYMZ2NKs9RPaTjHvTF4RD6gDdH

Η εικόνα είναι από το έργο που συνόδευε το κείμενό μου στον κατάλογο: Αντωνάκης Χριστοδούλου, Objects from the poet’s room (2019), μεικτή πρακτική σε χαρτί, 70 x 50 εκ. το καθένα (ευγενική υποστήριξη: Γκαλερί Ελευθερία Τσέλιου, Αθήνα).