ΙΣΤΟΡΙΑ – ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΔΟΚΙΜΙΟ – ΜΑΡΤΥΡΙΑ
~ Δήμητρα Βασιλειάδου και Γλαύκη Γκότση (επιμ.), Ιστορίες για τη σεξουαλικότητα, Θεμέλιο, 346 σελ.
Η σεξουαλικότητα και η επιθυμία (αλλά και η βία που μπορεί να σχετίζεται με αυτές) απασχολούν από καιρό την ελλαδική επικαιρότητα και τροφοδοτούν ποικίλες ελληνικές συζητήσεις με αυξανόμενη (ευτυχώς) ένταση. Να ένας από τους ποικίλους λόγους –πέρα από την προφανή επιστημοσύνη της– που καθιστούν την παρούσα έκδοση εξαιρετικά ευπρόσδεκτη, καθότι η πλειονότητα των μελετών των 14 συγγραφέων, οι οποίες συνάγονται εδώ, αφορούν τον ελλαδικό χώρο από τις αρχές του 20ού αι. μέχρι σήμερα. Και μόνον οι τίτλοι των ενοτήτων του βιβλίου, αρκούν για να δελεάσουν τόσο το μη ειδικό όσο και το ειδικό αναγνωστικό κοινό: «Λόγοι των ‘ειδικών’ και σεξουαλικές πρακτικές», «Βία, νόμος και έγκλημα», «Ομοερωτικές σχέσεις και πρακτικές», «Σώματα και επιθυμίες στο πεδίο των τεχνών», «Έννοιες και θεωρητικές μετατοπίσεις».
~ Δημήτριος Γιατρομανωλάκης, Πολιτικές
μυθογένεσης – τέχνη και διανόηση στην ευρωπαϊκή πρωτοπορία, Ίκαρος, 149
σελ.
Βασισμένο
σε διαλέξεις που ακολούθησαν την έκδοση (στα αγγλικά, το 2012) του βιβλίου του Ελληνικές Μυθολογίες: Αρχαιότητα και
Υπερρεαλισμός, το νέο αυτό βιβλίο του διαπρεπούς ελληνιστή εξετάζει
επιμέρους σχέσεις ευρωπαίων πρωτοπόρων (Χάιντεγκερ, Μπατάιγ, Νταλί, Μαξ Ερνστ, Κοκτώ,
Εμπειρίκου, κ.ά.) με μορφές και τρόπους της αρχαιοελληνικής τέχνης και σκέψης,
ειδικά της προσωκρατικής. Φωτίζονται έτσι –με εργαλεία αισθητικά, ψυχαναλυτικά,
κ.ά.– όχι μόνον οι χρήσεις γνωστών μύθων αλλά και καθαυτής της μεθόδου της
υπερβατικής σκέψης (όπως είναι ο μύθος). Η
επιστροφή της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας στην
[] ελληνική αρχαιότητα [] δεν αποτελούσε σύμπτωμα [] συντηρητικού συμβιβασμού.
Απεναντίας, συνέβαλε αποφασιστικά στην κριτική των κοινωνικοπολιτικών
πλανών που η μοντερνικότητα είχε
κληρονομήσει από τον μεταδιαφωτιστικό ορθολογισμό, καθώς και στην δημιουργία νέων
τρόπων σύλληψης, ερμηνείας και ανα-παράστασης του κόσμου και [] του ανθρώπου.
~ Αγγέλα Γιώτη, Μεταπολεμικές δοκιμές πολιτικού λυρισμού – Συνομιλίες με τον Κάλβο: Παλαμάς-Καρυωτάκης, Σικελιανός-Σεφέρης, Ρίτσος-Λεοντάρης, Αλεξάνδρεια, 303 σελ.
Στο ποιητικό εργαστήρι του Καρυωτάκη, το πρώτο βήμα προς τη μεταπολεμική ποίηση γίνεται με τη συνειδητοποίηση του τέλους των εθνικών ποιητών και της ποιητικής προσφοράς αυτού του τύπου. Ακάματη, η Α.Γ. επιστρέφει στον Κάλβο του προ διετίας βιβλίου της και της διδακτορικής της διατριβής, μα για να εστιάσει σε τρία ζεύγη νεοελλήνων –μεταπολεμικών εν τη ευρεία εννοία–ποιητών που συνομίλησαν ποιητικώς μαζί του, εξετάζοντας αυτές τις συνομιλίες βάσει της αρνητικής διαλεκτικής του Αντόρνο. Αλλά, αντί για μελέτη (κι ας είναι και αυτό) σχολαστική και στεγνή, μάς παραδίδει μια συναρπαστική διαδρομή –‘αστυνομικής’ σχεδόν υφής– στην ιστορία γεγονότων, ιδεών και λογοτεχνίας, από τα τέλη του 19ου αιώνα ώς αυτά του 20ού. Ο Λεοντάρης δεν απολογείται υπέρ του ελάσσονος, αλλά δηλώνει αγωνιστικά τον υψηλό, δηλαδή τον μαχητικό [] χαρακτήρα που διατηρεί αυτή η ποιητική έκφραση.
~ Ντανιέλ Ζουανά, Οι Έλληνες στον Κάτω Κόσμο – από τον Όμηρο στον Επίκουρο, μτφρ.: Χαράλαμπος Μαγουλάς, επιστ.-φιλολ. επιμ.: Σωτήρης Μετεβελής, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 329 σελ.
Ο κάτω κόσμος έχει μεγάλο πληθυσμό. Αν σας έχει μείνει –δικαίως– αλησμόνητη η έκθεση «Επέκεινα» στο Κυκλαδικό Μουσείο το 2014, αλλά και αν –ατυχώς– δεν την είχατε επισκεφθεί, το παρόν βιβλίο (σε συνδυασμό ίσως με τον υπέροχο κατάλογο της έκθεσης εκείνης) είναι η ενδεικνυόμενη αναγνωστική συντροφιά σας. Η συγγραφέας του είναι ειδική, αλλά διαθέτει και γνήσιο συγγραφικό τάλαντο: τόσο η διάταξη του βιβλίου (και η διαδρομή μιας τόσο εκτεταμένης χρονικής περιόδου) όσο και το γλαφυρό ύφος του, το κατατάσσουν στα σπάνια και αξιανάγνωστα δείγματα συγκερασμού λογιοσύνης και χάρης. Όπως όλοι οι άνθρωποι, οι Έλληνες γνώριζαν πως μια μέρα θα πεθάνουν· και, όπως οι περισσότεροι άνθρωποι της εποχής τους, δεν φαντάζονταν τον θάνατο ως το απόλυτο μηδέν, αλλά σαν ένα πέρασμα.
~ Νίκος Β. Καρατζάς, Αίμα και αέρας, σχέση ζωής, Καστανιώτης, 170 σελ.
Είστε πεζοπόρος, δρομέας, κάνετε ‘αεροβική’ γυμναστική, ή απλώς σας ενδιαφέρει η λειτουργία των σημαντικότερων συστημάτων του σώματός μας; Τότε αυτές οι «Ιστορίες και περιπέτειες στην πορεία των ανακαλύψεων της κυκλοφορίας και της αναπνοής» είναι για σας. Φαίνεται ότι το σύστημα καρδιά-αγγεία-πνεύμονες εμφανίστηκε στους οργανισμούς πριν από 280 εκατομμύρια χρόνια. Τόσο θελκτικά γράφει ο διακεκριμένος ιατρός καρδιολόγος συγγραφέας του, που το βιβλίο του διαβάζεται σαν μυθιστόρημα. Το περίφημο δείπνο στο σαλόνι των Λαβουαζιέ κέντρισε ακόμα πιο πολύ το πάθος των δύο πρωταγωνιστών. Η αφήγηση ξεκινά τον ευρωπαϊκό 16ο αιώνα, όταν άρχισε να μελετάται επιστημονικά η ανθρώπινη ανατομία, και φτάνει ώς τα τέλη του 18ου, με συνοπτικές εξιστορήσεις των συναρπαστικών βίων των πρωτοπόρων ιατρών που έθεσαν τα θεμέλια της σύγχρονης καρδιολογίας και πνευμονολογίας.
~ Βασίλης Μακρυδήμας, Στον αστερισμό των αντιθέσεων – Ο κριτικός και δοκιμιογράφος Τ.Κ. Παπατσώνης, Gutenberg, 499 σελ.
Και τα έξι βιβλία κριτικής και δοκιμίων του σπάνιου λογίου Τ.Κ.Π. –συγχρόνως ενός από τους σπουδαιότερους Έλληνες ποιητές του 20ού αιώνα–, τα οποία παρατίθενται στην βιβλιογραφία του σημαντικού αυτού βιβλίου, φέρονται πλέον ως εξαντλημένα – ενώ, μέχρι σχετικώς πρόσφατα, κυκλοφορούσαν μόνον δύο ισχνοί τόμοι. Τούτο καθιστά ακόμα πιο πολύτιμη και επείγουσα την εργασία τού αξιέπαινου φιλολόγου Β.Μ., που καταδεικνύει με τρόπο απολύτως καταθλιπτικό το μέγεθος και την βαρύτητα αυτού του σκανδαλώδους εκδοτικού κενού. Τα περιεχόμενα των πέντε χρονολογικών ενοτήτων που καλύπτουν την σχετική δραστηριότητα του Παπατσώνη από το 1910 μέχρι το 1976 επιβεβαιώνουν περίτρανα την εκτίμηση του Γ.Π. Σαββίδη ότι σε αυτό το τμήμα του έργου του «πραγματώνεται μια ανυποψίαστη ανανέωση του ύφους και του ήθους της στοχαστικής πεζογραφίας μας».
~ Βάνα Μπούσε, Η καθημερινή ζωή στην Ελλάδα του Όθωνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 423 σελ. (με εικονογραφικό ένθετο)
Καθώς συνεχίζει να συμπληρώνεται με νέα στοιχεία και δεν παύει να επαναξιολογείται αυτή η μετεπαναστατική περίοδος, το Βιβλιοπωλείον της Εστίας μάς προσφέρει άλλον έναν πρωτότυπο και εμπεριστατωμένο οδηγό, είδος στο οποίο αριστεύει. Καρπός μελέτης και μόχθου τής ειδικής επί της εποχής της οθωνικής βασιλείας συγγραφέως, Β.Μ., το βιβλίο «πραγματεύεται την καθημερινότητα των ανθρώπων». Αρθρωμένο σε πάνω από 50 κεφάλαια και αξιοποιώντας μέγα πλήθος πηγών, εξετάζει ένα γπητευτικό εύρος θεμάτων: από το πώς ντύνονταν και τι έτρωγαν στην Ελλάδα τότε, την υγιεινή και την ιατρική, τις επικοινωνίες και τα ταξίδια, έως τα παιχνίδια, τα κατοικίδια και τις βιβλιοθήκες. Σκυλιά υπήρχαν πολλά, αλλά ξεχώριζε μια ράτσα που σήμερα έχει εξαφανιστεί, γιατί τα ζώα αυτά θεωρήθηκαν επικίνδυνα και εξολοθρεύτηκαν συστηματικά[:] ημιάγρια, έμοιαζαν με λύκους.
~ Αλέξης Πολίτης, 1821-1831: Μαζί με την ελευθερία γεννιέται και η καινούρια λογοτεχνία – ποίηση, πεζογραφία, λογιοσύνη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 133 σελ.
Αυτή καθαυτή η έννοια του λογοτέχνη δεν υπήρχε πριν το 1821. Αυτή η ερεθιστική διατύπωση, που βεβαίως εξηγείται και τεκμηριώνεται, δίνει τον τόνο του βιβλίου και μια γεύση της απόλαυσης που προξενεί. Αριστοτεχνική επισκόπηση του υπεσχημένοηυ πεδίου, με τα ζωηρά και σίγουρα βήματα ενός οδοιπόρου-οδηγού που όχι μόνο γνωρίζει τα μονοπάτια και προς τα πού αξίζει να κοιτάμε σε κάθε στροφή, αλλά και πώς να μας πείθει ότι, όλα αυτά, δεν θα δυσκολευόμασταν να τα βρούμε και μοναχοί μας. Ενώ [με την ίδρυση του ανεξάρτητου κράτους] δεν σταματήσαμε να αναζητάμε και να θαυμάζουμε τα επιτεύγματά της, ταυτόχρονα καμωνόμασταν πως αυτή η περίφημη Ευρώπη δεν ήταν, δα, και το άπαν του πολιτισμού, και πως στον λογοτεχνικό πάντως χώρο η υπεροχή της κλασικής ελληνικής λογοτεχνίας ήταν δεδομένη.
~ recto / verso, περιοδικό δοκιμιακού λόγου, τ. 3, Χειμ. 2021, 243 σελ.
Αισίως, το τρίτο τεύχος του σοβαρού και ωραίου περιοδικού. Όλα ο μέγας χρόνος τα μαραίνει και τα φλέγει / και τίποτα δεν μπορώ να ονομάσω αναπάντεχο. ‘Κεντρική’ θέση στην ύλη του κατέχει ο Αίας του Σοφοκλέους: στην μετάφραση του ποιητή Νίκου Α. Παναγιωτόπουλου, και την ανάλυση του έργου από τον αρχαιοελληνιστή H.D.F. Kitto (μτφρ.: Δημήτρης-Χρυσός Τομαράς): μια θεμελιώδη[ς] μελέτη των συνθηκών της ανθρώπινης ζωής, καθώς και του πνεύματος με το οποίο οφείλουμε να αναμετριόμαστε με αυτή. Προτάσσεται αμφοτέρων η «Χορική πολυφωνία και αρχαία τραγωδία» του Άγη Μαρίνη, ενώ το τεύχος συμπληρώνεται από δοκίμια του Ηλία Παπαγιαννόπουλου (σχετικά με επεισόδιο της πλατωνικής Πολιτείας), του Δημήτρη Καράμπελα («Για το πνευματικό ασυνείδητο»), του Rudolf Taschner (μτφρ.: Γιάννης Κοιλής), και του διευθυντή του περιοδικού, Δ.-Χ. Τομαρά.
~ Σπύρος Στάβερης, Δεν υπάρχει τίποτα
πίσω από μια φωτογραφία, Πόλις, 291 σελ.
Άδικο δεν είχε, και συμφώνησα με μισή καρδιά να θυσιάσω την Μπουίκ για χάρη της τέχνης. Ο δεινότερος, πιθανώς, Έλληνας φωτογραφικός προσωπογράφος (και όχι μόνον) σήμερα, συμπληρώνει –για πρώτη (και πόσο καλοδεχούμενη!) φορά σε βιβλίο– κάποιες φωτογραφίες του με κείμενα αντλημένα από τις σημειώσεις, την μνήμη του, ή διηγήσεις άλλων. Γνωρίζαμε, από τον Τύπο, το γερό γράψιμό του – αλλά εδώ επιτέλους το απολαμβάνουμε ως θαυμαστό επίτευγμα του δυσκολότατου είδους που είναι το σμίξιμο εικόνων και λέξεων. Βρίσκομαι στο Άγιο Όρος και σκέφτομαι τη Βραζιλία. Ενίοτε σύντομες σημειώσεις, άλλοτε εκτενέστερες αναμνήσεις, συχνά όμως άρτια αφηγήματα που φτάνουν άξια ώς το μικροδιήγημα. Όταν βγήκα από το μαγαζί με το κόκκινο τηλέφωνο, η Juana δεν ήταν πια εκεί. Πλησίαζε όμως το τρόλεϊ του Παγκρατίου.
~ Αλεξάνδρα Στεργιοπούλου, Ανάμεσα στις ραφές, Αλφειός, 126 σελ.
Τ' αγόρια θυμώνανε επειδή είχα καλό σημάδι και συχνά τούς κέρδιζα, αλλά και γι' αυτό με παίζανε. Πότε μπορεί να μας ενδιαφέρει μια προσωπική μαρτυρία; Οπωσδήποτε, όταν είναι λογοτεχνία, και όχι μόνον τεκμήριο ζωής. Πολλές αρετές συνδυάζονται για να επιτευχθεί αυτό στο βιβλίο τής Α.Σ.: η πιστή αλλά και επιλεκτική αναπαραγωγή του παιδικού βλέμματος (και της παιδικής ακοής), η λεπτή παρατήρηση, η χάρη στην διήγηση ή την αναδιήγηση, η “ακατακρισία” (αρετή του πατέρα της, ενός από τους πρωταγωνιστές του βιβλίου, μαζί με άλλους συγγενείς αλλά και γείτονες στο Πεδίον του Άρεως και στο Μοσχάτο των δεκαετιών τού 1940-50), για να αποδοθούν, αριστοτεχνικά πλεγμένα (με σειρά που δεν είναι χρονική) όλα όσα είχε από παλιά φυλάξει και τώρα συνθέτει η άλλη μικρή, ξεχωριστή ύπαρξη που κατοικούσε κρυμμένη σαν αγέννητη δίδυμη μέσα της.
~ Γιούζεφ Τσάπσκι, Ο Προυστ αντίδοτο στην κατάρρευση, μτφρ.: Λίζυ Τσιριμώκου, Ποταμός, 136 σελ.
Πενήντα και πλέον χρόνια πριν ο Αλαίν ντε Μποττόν εξηγήσει Πώς ο Προυστ μπορεί ν’ αλλάξει την ζωή σου, ένας Πολωνός ζωγράφος και αξιωματικός, αφού επέζησε απ’ την Σφαγή του Κατύν, εκφωνούσε διαλέξεις για τον Προυστ στο σοβιετικό στρατόπεδο Γκριαζόβιετς το 1940-41, «για να βοηθ[ήσει] να ζήσου[ν]» οι συναιχμάλωτοί του. Οι σελίδες του Προυστ γίνονται μάλλον μια ιστορία των στοχασμών του, τη στιγμή που αιφνιδιάζονται από κάποιο γεγονός, παρά τα γεγονότα καθαυτά. Αναφέρεται σε επεισόδια του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, στην γνωριμία του με αυτό και στις γνώμες άλλων, στις συνθήκες δημιουργίας του, με βιογραφικά και άλλα στοιχεία – πάντα, εννοείται, από μνήμης. Καταλήγει έτσι να συντάξει μιαν εντυπωσιακή –στο εύρος της και στην ελευθερία της πνευματικής κίνησής της– μελέτη για πολλά περισσότερο από το έργο του Προυστ και μόνον.
ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
~ Βασίλης Αμανατίδης, Πλαγκτόν – οι
ιστορίες, Νεφέλη, 339 σελ.
Σπάνιες είναι, διεθνώς και διαχρονικώς, οι περιπτώσεις καλών ποιητών που είναι και καλοί μυθοπλαστικοί πεζογράφοι – και αντιστρόφως. Ο Β.Α. ανήκει σε αυτούς. Και συγκεντρώνει –σε έναν τόμο με τίτλο ετυμολογικώς σχετιζόμενο με την περιπλάνηση μα και με την πληγή– όλα τα ήδη δημοσιευμένα διηγήματά του συν επτά ακόμη. Ασκώ τη χειρουργική. Πήγα στην Αγγλία. Αντιπαθώ την Αγγλία. Στην πλοκή: το απροσδόκητο, η φαντασία, τα πάθη – στη γλώσσα: ό,τι χρειάζεται η εκάστοτε ιστορία, και πάντα το άλανθαστο αυτί για τον διάλογο, μα και για την αφήγηση. Χτες της είπα στο τηλέφωνο: «Ήρθε η ώρα. Ιδρύω την αίρεση. Ραντεβού αύριο που έρχομαι Μόναχο». Σύγχρονα διηγήματα – που κι όταν επιλέγουν να μην παραμείνουν ‘καθαρόαιμα’, μας παρασύρουν εκεί που θέλουν να είναι. Και πηγαίνουμε κι εμείς.
ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
~ Χούλιο Κορτάσαρ, Η σαγήνη του λόγου – Συνομιλίες με τον Ομάρ Πρέγο Γαδέα, μτφρ.: Χρήστος Σιορίκης, Εξάντας, 300 σελ.
Το διήγημα πρέπει να φτάσει μοιραία στο τέλος του, όπως φτάνει στο τέλος της ένας μεγάλος τζαζ αυτοσχεδιασμός ή μια μεγάλη συμφωνία του Μότσαρτ. Αν δεν σταματήσει εκεί, πάνε όλα στον διάολο. Ένα από τα δύο (μαζί με τον Μπόρχες) σημαντικότερα ‘μη-Νομπέλ’ της Λατινικής Αμερικής, ο Χ.Κ. είναι ιδιαιτέρως και από νωρίς αγαπητός και πολυμεταφρασμένος στη γλώσσα μας. Ο τόμος τούτος έρχεται όχι μόνο να φωτίσει τα διηγήματα, τα ποιήματα (αυτού του μεγάλου λάτρη της ποίησης) και τα μυθιστορήματά του (με ένα ολόκληρο κεφάλαιο αφιερωμένο στο Κουτσό), αλλά και να μας γνωρίσει, δια του προφορικού λόγου του, άλλες αγάπες του –π.χ. για την τζαζ και το τάνγκο–, τις φοβίες και εμμονές του, κ.ά.. Ποτέ δεν κολυμπώ κάπου που δεν πατάω.
~ Χέρμαν Μέλβιλ, Μπίλλυ Μπαντ, ναύτης – μια εσωτερική αφήγηση, μτφρ.: Παναγιώτης Κεχαγιάς και Κώστας Σπαθαράκης, επίμ.: Θοδωρής Δρίτσας, Αντίποδες, 212 σελ.
Για να κατανοήσει πλήρως τον Κλάγκαρτ ένας φυσιολογικός άνθρωπος, [γ]ια να μεταβεί από έναν φυσιολογικό άνθρωπο σ’ εκείνον, είναι υποχρεωμένος να διασχίσει τον «ενδιάμεσο θανάσιμο χώρο». Από τα κορυφαία συντομότερα πεζά του, και στέμμα του έργου του, είναι τούτη η στερνή νουβέλα του συγγραφέα τού Μόμπυ Ντικ, που μάς προσφέρεται σε ωραία μετάφραση, με χρήσιμες σημειώσεις και διαφωτιστικό επίμετρο. Ακριβώς επειδή τόσο μυστηριακά κι αξεδιάλυτα συνδυάζει το αρχετυπικό με το αινιγματικό, έγινε –με την μουσική τού Μπέντζαμιν Μπρίττεν– και μία απο τις δημοφιλέστερες κι επιτυχέστερες όπερες του 20ού αιώνα. Αθωότητα και ενοχή, πάθη προφανή ή κρυμμένα, και πλήθος άλλα αντιθετικά ζεύγη, υπό το ένδυμα μια γραφής που δεν βιάζεται: που αναστοχάζεται την ίδια στιγμή που συνταράζει.
~ Χόρχε Λουίς Μπόρχες (με την συνεργασία τής Μαρίας Κοδάμα), Άτλας, μτφρ.: Δημήτρης Καλοκύρης και Αχιλλέας Κυριακίδης, Πατάκης, 120 σελ.
Ο Μπόρχες είναι πάντα Μπόρχες: απολαυστικός και ωφέλιμος. Ο Έμερσον έχει πει ότι η γλώσσα είναι απολιθωμένη ποίηση []. Ο Μάουτνερ παρατηρεί πως ένα λεξικό ομοιοκαταληξιών είναι επίσης μηχανή της σκέψης. Ακόμα και στα μικρά αυτά στερνά κείμενα, που συνοδεύονται από φωτογραφίες: των τόπων στους οποίους αναφέρονται (με τον ίδιο τον συγγραφέα κάποτε εντός κάδρου, μόνον του ή μαζί με την σύντροφό του, Μ.Κ.) ή άλλων εικόνων, συναφών με τα θέματα των κειμένων – που δεν αφορούν μόνον γεωγραφικούς τόπους (μεταξύ των οποίων, η Επίδαυρος και η Κνωσσός), αλλά και τόπους του πνεύματος. Παρατήρησα ότι δεν υπάρχει πράγμα που να μην τείνει να γίνεται το αρχέτυπό του []. Αρκεί να ερωτευτεί κανείς για να σκεφτεί ότι ο άλλος [] είναι κιόλας το αρχέτυπό του.
~ Πατρίσια Χάισμιθ, Γάτες – τρία διηγήματα, τρία ποιήματα, ένα δοκίμιο και επτά σχέδια, μτφρ. πεζ.: Ανδρέας Αποστολίδης, απόδ. ποιημ.: Γιάννης Ζέρβας, Άγρα, 131 σελ.
Ο Πόρτλαντ Μπιλ καταβρόχθισε το σολομό με σύντομη αλλά έντονη χαρά. Ο Τομ Ντίκενσον δεν τράκαρε στο δρόμο. Λαχταριστή έκδοση μικρού σχήματος για τις γάτες [που] έχουν μόνιμα ένα ύφος σκανταλιάς πίσω από τη συγκροτημένη έκφρασή τους. Απαραίτητο ανάγνωσμα γατόφιλων και λάτρεων τής Χάισμιθ ομοίως. Ο Μινγκ ξεκουραζόταν άνετα στα πόδια της κουκέτας της κυρίας του, όταν ο άντρας τον άρπαξε απ’ το σβέρκο, τον έβγαλε στο κατάστρωμα κι έκλεισε την πόρτα της καμπίνας. Τα γνωρίσματα κι οι αρετές τής συγραφέως –μυστήριο, χιούμορ, το κοφτό και ευθύβολο ύφος– βρίσκονται όλα εδώ, αλλά εστιασμένα στα τετράποδα που λάτρευε. Θέλω να βρίσκομαι παντού μέσα σε μια στιγμή. / Μετά, κουράζομαι.
ΠΟΙΗΣΗ
~ Ορφέας Απέργης, Σαν χρέος, Νεφέλη, 129 σελ.
Το χρέος / είναι κάτι πιο δυνατό / από την αγάπη: έτσι τελειώνει το εναρκτήριο, άτιτλο ποίημα. Στο Η γλώσσα τους (2019) κυριαρχούσαν, σε αριθμημένα ποιήματα διαταγμένα συμμετρικά ή έστω αυστηρά σε ενότητες, οι ανδρικές / πατρικές μορφές· στην έκδοση αυτή διερευνώνται ποιητικώς γυναικείες / μητρικές –υπό τον διττό φωτισμό χρέους και αγάπης–, υιοθετώντας έναν πιο 'άναρχο' τρόπο σύνθεσης. Μιλά το παιδί, ο γιος, ο άντρας, ο σύζυγος, αλλά και ο (Έλληνας) πολίτης (και στοχαστής): Είναι ένα πρόσωπο / φτιαγμένο από παιδικό χρόνο, // μετά άλλο, κι άλλο, / κι άλλο. Τα εκτενή ποιήματα γίνονται κάποτε πολυσέλιδα, για να φτάσουν μέχρι το 'καθαρόαιμο' διήγημα. Λίγα τα λόγια που ξέρει η αγάπη μου / [] Όμως αμίλητοι / πάνε μόνο οι μαλωμένοι, / γι' αυτό σού λέω: / σ' αγαπώ.
~ Σπύρος Καρυδάκης (μτφρ.-σχολ.), Καυτό μέλι – Αρχαία ελληνικά ποιήματα από άντρες για άντρες και ερωτολογικός σχολιασμός, Στιγμός, 572 σελ.
Γιόμισ’ το και πες πάλι: «Στον Διοκλή μου!» / – ούτε ο Αχελώος δεν θά ’φτανε για τόσα εβίβα! Από τον Όμηρο μέχρι την Ύστερη Αρχαιότητα συνέλεξε ο Σ.Κ. ποιήματα για τον ανδρικό έρωτα. Τις 186 σελίδες πρωτότυπων ποιημάτων και ολοζώντανων μεταφράσεων ακολουθούν 301 σελίδες σχολίων «βασισμέν[ων] αποκλειστικά σε αρχαίες πηγές», λεξιλόγιο της αρχαίας ερωτολογικής αργκό, κ.ά.. Η εισαγωγή εξηγεί τον μεγαλόπνοο στόχο: «ένα κοινόχρηστο βιβλίο το οποίο να παρουσιάζει όσο μπορεί πιο τεκμηριωμένα και ζωντανά την αίσθηση της ομορφιάς, του χιούμορ, της ηδονής, της στοχαστικότητας, του πάθους, της αγάπης για την ελευθερία που μπορεί να εμπνεύσει η γνώση [] του ανδρικού έρωτα». Σ’ όποιον αστράψουν οι αχτίνες / από τα μάτια του Θεόξενου και δεν τον τρικυμίσει / ο πόθος, εκείνου η καρδιά όλη μαύρη / σφυρηλατήθηκε από χάλυβα ή ατσάλι / σε ψυχρή φωτιά.
~ Κώστας Κουτσουρέλης (επιμ.), 1821-2021: Η Ελλάς των Ελλήνων – Δύο αιώνες εθνικά δεινά στον καθρέφτη της ποίησης, Gutenberg, 350 σελ.
Να ένας ουσιώδης και ωφέλιμος καρπός της ευρυμάθειας και της σχολιαστικής δεινότητας του ανθολόγου, Κώστα Κουτσουρέλη. Δεν χρειάζεται να συμφωνεί κανείς με την πεποίθησή του πως πίσω από τα εδώ ανθολογούμενα “βρίσκεται η πίστη ότι η λέξη παρακινεί, ότι η λογοτεχνία διδάσκει και νουθετεί” (κ.λπ.), για να θαυμάσει και να απολαύσει διαλεχτά ποιήματα οργισμένης καταγγελίας, μαύρης σάτιρας, πικρής ελεγείας ή αγωνιώδους απαισιοδοξίας για τα “εθνικά δεινά”. Γιατί, απλούστατα, πρόκειται για αληθινά, δυνατά ποιήματα που “με δυο-τρεις προσολωμικές εξαιρέσεις, ξεκινούν χρονικά από τον καιρό της Επανάστασης και φτάνουν ώς τις μέρες μας”, περιλαμβάνοντας επίσης “αυτονοήτως και στίχους γραμμένους αρχικά για μελοποίηση”: Σημαία από νάυλον υψώνουμε / σημαία πλαστική / ο κόσμος δεν έχει τίποτα να χάσει / και τίποτα να βρει.
~ Μαρία Λαϊνά (πρόλογος-επιλογή), Ξένη ποίηση του 20ού αιώνα – επιλογή από ελληνικές μεταφράσεις, Ρώμη, 474 σελ.
Το δάσος ανακαλύπτει πως / ν' αγαπιέται δεν είναι αναγκαίο. Ο τόμος αυτός (του οποίου η προηγούμενη, δεύτερη έκδοση, του 2007, παρέμενε επί χρόνια εξαντλημένη, απελπίζοντας όσες/ους την αναζητούσαν), μαζί με τον 'πρεσβύτερο αδελφό' του, την Ανθολογία της Ευρωπαϊκής και Αμερικανικής ποιήσεως (εκλογή-επιμ. Κλέωνος Β. Παράσχου), είναι η 'Καινή' και η 'Παλαιά Διαθήκη' κάθε ελληνόγλωσσου λάτρη της ξένης ποίησης. Γιατί κορφολογούν αμφότερες καλές μεταφράσεις καλών ποιημάτων: “το μόνο σταθερό μου κριτήριο υπήρξε η γλώσσα”, γράφει στον πρόλογό της η Μ.Λ.. Συμπληρωμένη τώρα, η έκδοση μάς συστήνει 116 ξένες ποιήτριες και ποιητές του 20ού αιώνα. Η ζωή αλλάζει όπως ο Εύριπος. Διάπυρος ευχή: οι ανατυπώσεις να βιβλιοδετηθούν σωστά: κολλητές σελίδες σε ογκώδες βιβλίο αναφοράς, δεν αποτελούν αποδεκτή εκδοτική πρακτική.
~ Μαρία Λαϊνά, Ό,τι έγινε – άνθρωποι και φαντάσματα, Πατάκης, 52 σελ.
Ένας χρυσοκόκκινος ήλιος / χαρίζει αναίτια έξαψη στην καρδιά μου. Μετά την Μικτή τεχνική τού 2012 με το πλήθος σύντομων έως ακαριαίων ποιημάτων, η σημαντική ποιήτρια επέστρεψε στο άλλο γνώριμο ύφος της –εκτενέστερες αναμνήσεις, όνειρα, διηγήσεις, παρατηρήσεις, της φύσης και όχι μόνο– και έλαβε το Βραβείο Ποίησης του «Αναγνώστη» 2021. Βουτάω το κεφάλι μου / στο κύμα που έρχεται / σαν γκρεμισμένο κάστρο. Κατορθώνει πάλι εδώ ποιήματα που σε καλούν –σε αναγκάζουν– να τα ξαναδιαβάσεις απ' την αρχή. Γεμάτη φούρια η φωνή του τζιτζικιού / γεμάτη εμμονή στην επανάληψη / γεμάτη αφοσίωση στην αίγλη του παρόντος. Αποδεικνύεται έτσι η δύναμή τους και, παραδόξως, ακυρώνεται η αίσθηση ανακεφαλαίωσης –αν όχι και αποχαιρετισμού– που αποπνέουν. Ναι, θυμάμαι τις ευτυχισμένες μέρες / και τον καιρό τής κάθε μέρας.
~ Λουκρητίου, Περί φύσεως – Η κληρονομιά ενός επίμονου κηπουρού, προλεγ.-μτφρ.-σημ.: Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής, Gutenberg, 643 σελ.
Δεν σαστίζεις –διδασκόμενος και τερπόμενος– μόνο με τους 7.145 στίχους αυτού του “σεμινάριο[υ] φυσιογνωσίας από το οποίο οι συμμετέχοντες αναμένεται να αποκομίσουν έναν οδηγό βιοτικής συμπεριφοράς”, όπως σημειώνει ο Θ.Δ.Π.., αλλά και με τα 292 σελίδων “Προλεγόμενα” του μεταφραστή: μεταξύ άλλων, για το έργο και την 'αστυνομική' περιπέτειά του· την σημασία του τότε, αργότερα, και σήμερα· αλλά και για τον συγγραφέα του και την θέση του στον επικουρισμό. Και τώρα το τονίζω ότι ο νους και η ψυχή, δεμένα μεταξύ τους, / αποτελούν ενότητα, μαζί τα δυο τους έχουν φύση ενιαία. / [] Εδώ είναι του φόβου η πηγή, εδώ του τρόμου, κι οι χαρές γλυκαίνουν / του στέρνου την περιοχή· λοιπόν, εδώ είναι ο νους κι ο λογισμός μας.
~ Οβιδίου, Η τέχνη και τα αντίδοτα του έρωτα, εισ.-μτφρ.-επίμ.: Θεόδωρος Παπαγγελής, Μεταίχμιο, 236 σελ.
Αν είχατε απολαύσει (αν όχι, σπεύσατε!) τις προ 12ετίας Διαδρομές στις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου που είχε επιμεληθεί ο ίδιος χαλκέντερος συγγραφέας, τότε δεν θα διστάσετε να αρπάξετε και τούτον τον τόμο – που τώρα συμπληρώνει την προ 21 ετών μετάφρασή του της Ερωτικής Τέχνης. Εάν την τέχνη του έρωτα αγνοείς, σε βεβαιώ ότι δεν είσαι ο μόνος· / μελέτα το ανά χείρας εμβριθώς, και εν συνεχεία ερωτεύσου ειδημόνως – ξεκινά τις οδηγίες και τις νουθεσίες του το πρώτο από τα τρία βιβλία της. Όταν τα πράματα στραβώσουν, αναλαμβάνουν τα Αντίδοτα: Βιβλίο με τον τίτλο Συνταγές για ίαση του έρωτα διαβάζεις. / Το διάβασε ο αρμόδιος θεός και “Βλέπω” είπε “πόλεμο ετοιμάζεις”. Εισαγωγή και επίμετρο, τεκμηριωμένα, γλαφυρά, συναρπαστικά.
~ Σάντρο Πέννα, Τα ποιήματα, εισ.-μτφρ.-σύνταξη ελλην. βιβλιογρ.: Ευριπίδης Γαραντούδης, Gutenberg, 533 σελ.
Πρασινογάλαζος / βαθιά ριζώνω. // Διάχυτο δείλι / κι αργοί αθλητές. Μάς προσφέρεται εδώ μεταφρασμένο –με δηλωμένη την σταθερή φροντίδα στον ρυθμό και την ομοιοκαταληξία, όπου χρειάζεται, και, πάντα, στον ρυθμό– το σύνολο των 545 ποιημάτων της πιο πρόσφατης συγκεντρωτικής έκδοσης του ιδιαίτερου Ιταλού ποιητή (1906-1977). Πού νά ’σαι συ μορφή / σε χίλια πρόσωπα. Ο φανός που σφίγγει τη μορφή σου / διαγράφει τη δική μου. Προτάσσεται εμβριθής εισαγωγή 107 σελίδων (περιλαμβάνει εκτενή, ενδιαφέρουσα αναφορά στον Καβάφη και σε πέντε ακόμη νεοέλληνες ποιητές τους οποίους επίσης απασχόλησε η ομοφυλόφιλη επιθυμία) και η έκδοση ολοκληρώνεται με 178 σελίδες σημειώσεων, ελληνικής βιβλιογραφίας, κ.ά.. Έρχεται η ώρα του έρωτα. Κι είναι, Ζυλιέν, / η ιστορία του χεριού σου στον ορίζοντα.
~ Φερνάντο Πεσσόα, Είκοσι ένα χαϊκού, μτφρ.-επίμ.: Γιάννης Σουλιώτης, επιμ.: Δήμητρα Παπαδημητρίου, Printa, 85 σελ.
Μόνο το ηλιοτρόπιο κοιτά. / Ο ήλιος πίσω από τους λόφους / Φέρνει τους λόφους πιο κοντά. Σπεύσε. Να ένα βιβλίο του Πεσσόα, ακόμα και για όσους δεν αγαπούν την φλυαρία, την έμμονη αυτο-αναφορικότητα, και τα 'μαύρα βάθη' του: 16 χάικου γραμμένα στα αγγλικά, πραγματικά υπέροχα ποιήματα, και πολύ εγγύτερα στο πνεύμα του χάικου από πλείστα όσα άλλων μη Ιαπώνων – συν πέντε γραμμένα στα πορτογαλικά, όλα ωραία μεταφρασμένα. Κοίτα πώς η κερασιά / Ανθίζει ερήμην μας. / Κοιμήσου και το κόκκινο θα έλθει. Χρήσιμος πρόλογος και απολαυστικότατο επίμετρο, που κλείνει με πλήθος ρήσεις για το εξαίσιο και πάνδοξο αυτό ποιητικό είδος. Η μακρινή καμπύλη των νερών. / Μέσα από δέντρα. Γαλήνη εκεί, μα εδώ / Μονάχα γαλήνη πέρα εκεί.
~ Γουίλλιαμ Σαίξπηρ, Ο βιασμός της Λουκρητίας, εισ.-μτφρ.: Λένια Ζαφειροπούλου, Gutenberg (δίγλωσση έκδοση), 217 σελ.
Ανάμεσα στα δώματά της και τη θέλησή του / Όλοι οι φραγμοί σαν άτακτοι φρουροί υποχωρούν. Έχοντας προπονηθεί στα δύσκολα –στο σχεδόν αδύνατον–, τουτέστιν στην μετάφραση των σονέτων, η Λ.Ζ. τώρα απολαμβάνει τους καρπούς των κόπων της –και μαζί της κι εμείς – γυρνώντας στη γλώσσα μας, τον καιρό της πανδημίας SARS-CoV-2, το μακρύ αφηγηματικό ποίημα που ο Σαίξπηρ έγραψε στα τέλη του 16ου αιώνα, “όταν η πανούκλα μάστιζε το Λονδίνο, τα θέατρα παρέμεναν κλειστά, [] και οι αναγνώστες αποζητούσαν στα μακροσκελή ποιήματα την ψυχαγωγία των χαμένων παραστάσεων”. “Πραγματικά επαναστατικό”, όμως, συμπληρώνει η μεταφράστρια, “είναι το βλέμμα του ποιητή που [] αγκαλιάζει ολόκληρο το γυναικείο γένος και συμμαχεί μαζί του με τρόπο απίθανα νεωτερικό”. Ω αμαρτία βαθύτερη απ' τον γκρεμό της σκέψης.
~ Πέρσυ Μπυς Σέλλεϋ, Ελλάς – Λυρικό δράμα, μτφρ.-εισ.-σημ.: Ορφέας Απέργης, Gutenberg (δίγλωσση έκδοση), 247 σελ.
Η Ελλάδα έχει θεμέλια χτισμένα κάτω / απ' τις πολεμικές φουρτούνες των ρευμάτων, / πάνω στην κρυσταλλένια θάλασσα / της σκέψης πού ’ναι αιώνια. Ο Σέλλεϋ, στενός φίλος του Λόρδου Βύρωνα, έγραψε το φιλελληνικό αυτό ποιητικό δράμα τον Οκτώβριο του 1821 στην Ιταλία. Από την αυγή του Χρόνου μες στην τρικυμία / έλαμψε της Ελευθεριάς το θάμπος. Ο Ο.Α., 200 χρόνια μετά, μάς παραδίδει την μετάφρασή του –λεπτουργημένο κατόρθωμα– μαζί με χρήσιμη εισαγωγή, εκτενείς σημειώσεις, και πλούσιο επίμετρο για την ζωή του ποιητή, ειδικά κατά την περίοδο συγγραφής του έργου αυτού. Το μεγαλείο το αληθινό είναι αχώρητο, / η αληθινή αξία ζει μέσα στο Πνεύμα όλων των ζώντων, / κι αυτό το Πνεύμα τη δανείζει σ' ό,τι λες δικό σου.
~ Βισουάβα Σιμπόρσκα, Η ζωή εδώ και τώρα, εισ.-μτφρ.: Μπεάτα Ζουλκιέβιτς, Καστανιώτης, 246 σελ.
Επιτέλους
στη γλώσσα μας, μεταφρασμένη απευθείας από τα πολωνικά, μια πλούσια, χορταστική
ανθολογία της ποιήτριας που τιμήθηκε με το Νομπέλ το 1996. Πάνω από 100
ποιήματα και από τις συνολικά 13 συλλογές της: από το Γι' αυτό ζούμε τού
1952 έως το Αρκετά τού 2012 – τουτέστιν παρουσιάζεται εδώ το εν τρίτον
περίπου του έργου της. Γε-γο-νός, γε-γο-νός, χτυπά ο τροχός. Μαύρο δάσος.
/ Γε-γο-νός, γε-γο-νός. Το φορτίο θρηνεί – βαρύς μπάσος. “Το μεγαλείο
και η γελοιότητα της ανθρώπινης κατάστασης αναδεικνύονται στο έργο της από
κοινού”, όπως σημειώνει η Μ.Ζ. στην εκτενή, κατατοπιστικότατη και γλαφυρή
εισαγωγή της. Και “η κατάπληξη είναι το κίνητρο της δικής της 'ποιητικής
φιλοσοφίας'”. Το στέμμα επιβίωσε του κεφαλιού. / Το χέρι έχασε από το γάντι.
~ Κώστας Σταμάτης (ανθολ.-εισ. σημ.-επιμ.-εργοβιογρ. σημ.), Η ποίηση της Ελληνικής Επανάστασης 1821 – δημοτικό τραγούδι, νεοέλληνες ποιητές από τον Σολωμό και τον Κάλβο μέχρι σήμερα, Πατάκης, 626 σελ.
Να καθήσεις στο πλάι μου και ν’ απλώσεις το χέρι / να μαζεύουμε αμίλητοι τα τριζόνια του λόγου: / –συλλαβές και οράματα– / μυστικέ Μαρκομπότζαρη / στρατηγέ των Ελλήνων. Όχι μόνον αναμενόμενα ονόματα και ποιήματα, αλλά μια εξαντλητική, χρονολογική (με πέρας το 2020!) ανθολογία 472 σελίδων –βαριά κληρονομιά σε σκέψη που τρικλίζει– συν 117 με εργοβιογραφικά σημειώματα των ποιητ(ρι)ών. Δεν υπάρχει ποιητική ‘γενιά’, από το 1821 ώς σήμερα, που να μην εκπροσωπείται σε αυτή την θεαματική σύναξη: ακόμα και αν ενίοτε η ποίηση δεν μας συγκινεί ιδιαιτέρως, παραμένει συναρπαστική η διαδρομή· η διαφοροποίηση στον χειρισμό τού πάντα ζέοντος θέματος. Το Μεσολόγγι πιο κάτω ψηλά το φεγγάρι σημαία / το αίμα του πια δεν βροντάει και δεν κοκκινίζει τα όνειρα / κουρέλια της πόρτας δεν εμποδίζουν το κρύο της καρδιάς.
~ Άντεια Φραντζή, Το έσω χάραγμα (1975-2015), Sestina, 263 σελ.
Κυματιστό σώμα / το όραμα. Παρόν παρόν / και δοξασμένο το άγγιγμα / να τσακίζει τον χρόνο. Η ποιητική συγκομιδή μιας τεσσαρακονταετίας, μιας ποιήτριας που δικαιωματικά εγγράφεται στην λαμπρή χορεία των ζωτικής σημασίας Ελληνίδων ποιητριών του 20ου (και του 21ου) αιώνα. Τα νερά περιμένουν στις φόδρες τον ήλιο. Με σαφή την καταγωγή της από τον υψηλό μοντερνισμό της λιτότητας, έχει δώσει ωστόσο και ένα υποδειγματικό Στεφάνι σονέτων: και σε αυτό, το έκτο από τα δέκα εδώ συγκεντρωμένα βιβλία της, θαυμάζουμε τον ιδιαίτερο, σπάνιο τρόπο της να πυκνώνει τον λόγο χωρίς ποτέ να γίνεται ερμητική· να παραμένει 'προσβάσιμη' επιβάλλοντας τους δικούς της όρους, χωρίς την παραμικρή έκπτωση. Λυπήσου με, φωνή, ξερή αλήθεια / και δες τον θαυμασμό· κρύβει το αίμα.
~ Θανάσης Χονδρός και Αλεξάνδρα Κατσιάνη, Ταξιδεύοντας με τον Μιχαήλ Μήτρα από δρόμους χωρίς διόδια – ένα ποίημα, Οίκοι, 24 σελ.
Εδώ που τα λέμε απ' όλους λείπουν λέξεις. / Του λείπει η λέξη κιβώτιο. / Της λείπει η λέξη χιόνι. Βαθειά και ουσιαστικά ποιητική είναι, ούτως ή άλλως, κάθε δράση του Θ.Χ. και της Α.Κ.: είτε καλλιτεχνική χειρονομία, είτε περφόρμανς, είτε κείμενο. Πόνεσε και ντράπηκε. / Σε μία και μοναδική στιγμή έφτασε / στη συνειδητοποίηση / της βίας και της ποίησης. Ταυτόχρονα. Έτσι αρχίζει το μακρύ, πολύμορφο ποίημα τους σ' αυτήν την –ως αναμένεται– όμορφη έκδοση μεγάλου σχήματος. Και τελειώνει με την φράση: ώσπου να μας σφηνώσει κάποιος την αγέλαστη λέξη κάτω από τη γλώσσα. Ένα ταξίδι ανάμεσα σε, και μαζί με, τις λέξεις, αναζητώντας και ταυτοχρόνως πραγματώνοντας το ποίημα. Τις νύχτες οι λέξεις, ξεφεύγοντας απ' την αντίληψή μας, / ταξιδεύουν / αναζητώντας θέμα για ένα ποίημα.
~ Γ.Χ.
Ώντεν, Η ασπίδα του Αχιλλέα – και άλλα ποιήματα, εισ.-μτφρ.-σχόλια:
Ερρίκος Σοφράς, Αντίποδες (δίγλωσση έκδοση), 153 σελ.
Κόψτε τα τηλέφωνα, πάψτε τα ρολόγια / Το
πιάνο κλείστε, πνίξτε τύμπανα και λόγια. Ο Ε.Σ. έχει εμπλουτίσει την προ
εξαετίας εκλογή του με επτά επιπλέον ποιήματα –σύνολον: 19– και ξαναδουλέψει
σημεία κάποιων προηγούμενων μεταφράσεών του. Τις συμπληρώνει με εισαγωγικό
σημείωμα και σημειώσεις. Η ποιότητα της εργασίας του μάς παρηγορεί για τα τόσο λιγοστά
(καίτοι έξοχα) δείγματα από το έργο ενός ποιητή σαν τον Ώντεν – με πλήθος
υπέροχων ποιημάτων διάσπαρτων στην μακρά σταδιοδρομία του (1928-1973) και
συγκεντρωτικές εκδόσεις που υπερβαίνουν τις 800 σελίδες στο πρωτότυπο.
(Αινιγματική, παρεμπιπτόντως, η εκδοτική επιλογή παράθεσης των πρωτοτύπων μετά
τις μεταφράσεις, αντί αντικριστά.) Στης καρδιάς τη μαύρη ερημιά / Ν'
αναβλύσει βάλσαμο ξανά, / Μάθε στην ελεύθερη ψυχή / Μες στη φυλακή της πώς να
υμνεί.
*
Αυτές ήταν οι αναγνωστικές μου προτάσεις για το καλοκαίρι του 2021, όπως δημοσιεύθηκαν στο τ. 121 (Ιούλ.-Αύγ. 2021) του περιοδικού "The Books' Journal".
[Φωτ.: Π.Ι., Λισαβόνα, xi.2006]
