"Όταν ακούω για την κρίση της ποίησης ή την ποίηση της κρίσης, ..."

 

 

 

 

 

 

 

 

... σκέφτομαι ότι η κρίση είναι η διπλή καταγωγή της ποίησης. Εσωτερική κρίση γεννά κάθε καλλιτεχνικό ερώτημα – και κρίση συνιστά η ‘απάντησή’ του μέσω της γλώσσας. Αν κρίση πάντα γεννά την ποίηση, για κρίση πάντα θα μιλά κι αυτή.

Και «η κρίση που περνά η ποίηση σήμερα»; Αν η ποίηση εμφανίζεται να περνά σήμερα ‘κρίση’ («δεν γράφεται πια καλή ποίηση», «έχει χάσει την επαφή της με το κοινό»), η ευθύνη βαραίνει κυρίως εκδότες και κριτικούς. Όσους εκδότες δεν κρίνουν πλέον τι θα τυπώσουν και γιατί, και όσους κριτικούς δεν κρίνουν (ίνα μη κριθούν). Κακή ή αδιάφορη ‘ποίηση’ γραφόταν και θα γράφεται πάντα: αυτο-έκφραση που δεν αφορά παρά τον εκφραζόμενο (που δεν μπορεί να ονομαστεί «ποιητής») – αναφαίρετο δικαίωμα όλων, αλλά πράξη διακριτή απ’ την τέχνη. Όμως, παλιότερα, οι αυτο-εκδόσεις γραπτών που δεν περνούσαν από κρίση, δεν γίνονταν από επώνυμους, σοβαρούς εκδότες. Και υπήρχαν αρκετοί σεβαστοί, και στο πλατύ κοινό, κριτικοί, με μόρφωση και επαρκείς αποστάσεις από την ‘αγορά’ που τους εξασφάλιζαν ανεξαρτησία και, άρα, αξιοπιστία.

‘Οσο για την «ποίηση της τωρινής κρίσης»: κακώς αναμένονται (κι επιβραβεύονται) τα ταχέως παραγόμενα, προφανή και εύληπτα – χαρακτηριστικά άσχετα με την τέχνη. Δεν είναι «ποίηση της κρίσης» –γιατί δεν είναι ποίηση– οι μπροσούρες διαμαρτυρίας ή τα ‘άμεσα’ κείμενα για σημαντικά κι επείγοντα προβλήματα. Η «ποίηση της κρίσης» προηγήθηκε του αιτήματος γι’ αυτήν, και (θα) συνεχίζει υπαινικτικότερα και αφανέστερα απ’ ό,τι της ζητείται. Θέτω, προς τούτο, στην κρίση σας τα εξής πειστήρια: Ορφέας Απέργης, Υ, 2011: προσεκτική, εξαντλητική ανατομία του υποβάθρου της «ελληνικής κρίσης». Πιο ευσύνοπτα: Στέργιος Μήτας, Έμμετρη Φυσική Ιστορία των Θεάτρων, 2013. Αριστοτεχνικές παραβολές: Λένια Ζαφειροπούλου, Paternoster Square, 2012∙ Σαμσών Ρακάς, Αδράξτε τη νύχτα, 2014. Πολ(ιτικ)η και κρίση: Μαρία Τοπάλη, Οι λέξεις μου, 2015. Απεικόνιση, θρήνος και σχοινοβασία επί της καταγγελίας (δίχτυ, ο Γκίνσμπεργκ): Γιώργος Πρεβεδουράκης, Κλέφτικο, 2013.

 

~ Η απάντησή μου στο αφιέρωμα των "Προσώπων" ("ΤΑ ΝΕΑ", 6 Ιανουαρίου 2017) περί ποίησης και κρίσης, σε επιμέλεια του Δημήτρη Δουλγερίδη. Συμμετείχαν επίσης οι: Γεωργία Τριανταφυλλίδου, Στέργιος Μήτας, Μαρία Τοπάλη, Ορφέας Απέργης και Δημήτρης Λεοντζάκος. 

(Η εικόνα συνόδευε την δημοσίευση.)

 

Γράμμα στον Φλας

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Αγαπητέ Φλας,

Θ' αναρωτιέσαι ίσως τι απύθμενο θράσος κινεί έναν γατόφιλο ν' αποτολμήσει ν' απευθυνθεί στο γαλαζοαίματο κόκερ σπάνιελ μιας ποιήτριας. Σπεύδω, πάντως, να σε βεβαιώσω αμέσως πως, παιδί, σαν σχεδιαζόταν η μετακόμισή μας από το κέντρο της πόλης σε εξοχικό προάστιο, μόνο ένα κανελί αδελφάκι σου ήθελα ν' αποκτήσω (κι ας μη συνέβη αυτό ποτέ). Μα όταν, πιο πρόσφατα, έπιασα τη «βιογραφία» που σου αφιέρωσε η Βιρτζίνια Γουλφ (εμπνευσμένη από τον δικό της Πίνκερ, δώρο, το 1926, της λατρευτής της Βίτας), διόλου δεν ανέμενα ότι το ύψος του δικού σου βλέμματος θα της χάριζε την ελευθερία να μιλήσει με τόλμη και απλότητα, χάρη ελαφράδας μα κι επίμονη πεποίθηση, για τη ζωή και την τέχνη.

Εσύ, ο πιστός σύντροφος της φιλάσθενης Ελίζαμπεθ Μπάρετ, που θα ξυπνήσει το αίμα της ο φλογερός ποιητής Ρόμπερτ Μπράουνιν, θα παντρευτούν κρυφά, κι ευτυχισμένοι πια θα ζήσουνε –θα ζήσετε– στην Ιταλία, έκανες την ποιήτρια να αναρωτηθεί: «Λένε τα πάντα οι λέξεις; Μπορούν να πουν τα πάντα οι λέξεις;» «Ούτε μία από τις μυριάδες αισθήσεις σου δεν υπετάγη ποτέ στη δυσμορφία των λέξεων. Μα παρότι θα ήταν ευχάριστο να συμπεράνουμε ότι η ζωή σου ήταν όργιο ηδονής υπερβαίνον πάσα περιγραφή· να υποστηρίξουμε ότι, ενόσω το μωρό των Μπράουνιν μέρα με την ημέρα μάθαινε και μια νέα λέξη σπρώχνοντας έτσι την αίσθηση λίγο ακόμη μακρύτερα, εσύ επέπρωτο να παραμείνεις εσαεί σ' έναν Παράδεισο όπου οι Ουσίες υφίστανται στην ύψιστη καθαρότητά τους, και η γυμνή ψυχή των πραγμάτων πιέζει το νεύρο γυμνό – τούτο δεν θα 'ταν αλήθεια. Είχες ξαπλώσει σε ανθρώπινα γόνατα και ακούσει φωνές ανθρώπων. Τη σάρκα σου διέτρεχαν ανθρώπινα πάθη· γνώριζες όλους τους βαθμούς της ζήλιας, του θυμού και της απελπισίας».

Κι ωστόσο, καθώς πλησίαζε η στιγμή που θα 'κλεινες τα μάτια σου, «ήτανε λες και τα πανίσχυρα πνεύματα της αλήθειας και του γέλιου να σου ψιθυρίζαν. Να μην είσαι τίποτε – μήπως δεν είναι αυτή, εν τέλει, η πιο ικανοποιητική κατάσταση στον κόσμο όλον; Αληθής ο φιλόσοφος που έχασε το τρίχωμά του, μα απελευθερώθηκε από τους ψύλλους».”

 

~

Η επιστολή απευθύνεται στον ήρωα του βιογραφικού αφηγήματος Φλας (1933) της Βιρτζίνιας Γουλφ. Τα αποσπάσματα μετέφρασα ο ίδιος. Δημοσιεύθηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών", 12.1.2017, στην στήλη του "ΒΙΒΛΙΟΣΤΑΤΗ" "Γράμμα σ’ έναν (λογοτεχνικό) ήρωα", σε επιμέλεια του Μισέλ Φάις, με τίτλο (της σύνταξης) "Τη σάρκα σου διέτρεχαν ανθρώπινα πάθη". Στην εικόνα, το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης, με εικονογράφηση της αδερφής της Β.Γ., Βανέσσας Μπελλ.

6 βιβλία για τα χριστούγενννα του 2016

ΠΟΙΗΣΗ

 

~ Μιχάλης Γιαννακάκης, Σε δάσος σιδερένιο, εκδ. Οδός Πανός, 2015, σελ. 48. 

 

Πλάγιος δεύτερος σωπαίνει / Μονοπάτι αρχαίο / Αμύγδαλο / Το χείλι σου τρέμει. Απόσταγμα εργασίας των ετών 1995-2014, είκοσι τρία ολιγόστιχα ποιήματα ακριβείας. Ο Στ. Αλεξίου έγραψε: «η συντομία, η επαφή με την πραγματικότητα [] και η σαφήνεια», που θα τις «βρούμε, ύστερα από δεκαετίες, μόνο στον τόσο διαφορετικό [] Καβάφη», «αποτελούν [] βασικές υποθήκες του Σολωμού για τη νεώτερη, συνήθως «αιθεροβάμονα» ποίησή μας» – και ο Μ.Γ. φαίνεται πως άκουσε. Εικόνες της φύσης, της πόλης, ή προσφιλών μορφών, συμπαρατάσσονται, αντικαθρεφτίζονται, συνηχούν. Οι αλλεπάλληλες εικόνες γίνονται μεταφορές η μια για την άλλη. Ορίζοντας ανοίγει με χαρτί και μολύβι / Η ένωση του λαιμού με την ωμοπλάτη / Γίνεται βροχή / Καταρράκτης / Φαράγγι των νεκρών στη Ζάκρο. 

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

 

~ Ράινερ Μαρία Ρίλκε (μτφρ.: Δημ. Στ. Δήμου), Οι Σημειώσεις του Μάλτε Λάουριτς Μπρίγκε, εκδ. Το Ροδακιό, α’ ανατ. 2016, σελ. 192. 

 

Από τις ρίζες της ζωής του δημιουργήθηκε το γερό, ανθεκτικό στο χειμώνα φυτό μιας καρποφόρας χαράς. Σπανίως ο καλός ποιητής και ο καλός πεζογράφος ενσαρκώνονται στο ίδιο πρόσωπο∙ ο Ρίλκε είναι μία από τις εξαιρέσεις. Τα γεγονότα[,] πόσο ήσαν απλά κι ανακουφιστικά μπροστά στις υποθέσεις. Συμπληρωμένη με χρήσιμες σημειώσεις του μεταφραστή, έχουμε εδώ –μ’ έναν λόγο υποδειγματικής πυκνότητας και αλησμόνητης ομορφιάς– την εξωτερική κι εσωτερική περιπέτεια, με τις ανελέητες αλλά και γεμάτες βαθύτατη ανθρωπιά παρατηρήσεις, και τους βασανιστικούς στοχασμούς ενός νέου που βρίσκεται καθ’ οδόν –ανάμεσα στην οικογένεια, την Ιστορία, τον Θεό και τους συνανθρώπους του– προς την δύσκολη ωριμότητα και την Αγάπη. Ν’ αγαπιέσαι σημαίνει να παρέρχεσαι, ν’ αγαπάς σημαίνει να διαρκείς. – Π.Ι.

 

ΔΟΚΙΜΙΑ

 

~ Γ.Β. Δερτιλής, Επτά πόλεμοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά πτωχεύσεις, 1821-2016, εκδ. Πόλις, 2016, σελ. 158.  

 

Μια λογική διακυβέρνηση της χώρας θα μπορούσε, με τη διπλωματία και με έγκαιρες συμμαχίες, αφενός να αποφεύγει ορισμένους πολέμους και αφετέρου να μετριάζει το κόστος των εξοπλισμών. Δυστυχώς, οι ελληνικές πολιτικές τάξεις έκαναν ανέκαθεν το αντίθετο. Και επιπλέον, διακινδύνευαν συνεχώς την πολεμική εμπλοκή της χώρας με περιττές δημαγωγικές προκλήσεις. [] Μετά το 1980 [] διεκδικούσαν την εξουσία χωρίς αίσθηση της Ιστορίας, χωρίς πολλούς ηθικούς δισταγμούς και χωρίς κανέναν σεβασμό για την αλήθεια. Για όσους από εμάς δεν πρόλαβαν –ή δεν θα μπορέσουν– να αναγνώσουν το ογκώδες, σημαντικό έργο του Γ.Β.Δ., Ιστορία του Ελληνικού Κράτους (1830-1920), το παρόν τομίδιο είναι όχι μόνο ευσύνοπτη και προφανώς επιλεκτική σύνθεση, αλλ’ επίσης γλαφυρό και πολύτιμο ‘κήρυγμα’ αφύπνισης. Η γνώση της Ιστορίας οδηγεί στην αυτογνωσία και στην επίγνωση. Απο εκεί στην πράξη, ο δρόμος της Δημοκρατίας είναι ανοιχτός. 

 

~ Νικόλας Κάλας, Υπερρεαλισμός και η Δημιουργία της Ιστορίας (εισ. και συγκέντρωση κειμένων: Λένα Χοφφ, μτφρ.: Ανδρέας Παππάς), εκδ. Άγρα, 2016, σελ. 145. 

 

Η Λ.Χ. κλείνει την εισαγωγή της γράφοντας: Ο Κ. έγραφε κριτική που έμοιαζε με ποίηση και ποίηση που ήταν σκληρή σαν κριτική, ανακατεύοντας επίτηδες τα κομμάτια ενός παζλ που συνεχίζει να μας ξαφνιάζει με τη φρεσκάδα του και να μας διαφωτίζει ακόμα και τώρα. Έξοχη σύνοψη της αξίας των κειμένων αυτών, που θα απάρτιζαν ένα βιβλίο που σχεδίαζε αλλά δεν μπόρεσε να εκδώσει ο Κ., απόπειρα να επανεξετασθεί η σημασία του υπερρεαλισμού την δεκαετία του 1970. Πεποίθηση του Κ., ότι ο τρόπος που ο υπερρεαλισμός αντιμετωπίζει την γλώσσα, την τέχνη, τον έρωτα, παραμένει επίκαιρος: Η αποκατάσταση της επικοινωνίας μεταξύ ονείρων και πραγματικότητας είναι ένας ποιητικός στόχος που δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο με πολιτικά μέσα. 

 

~ Έζρα Πάουντ, Ποιητική Τέχνη, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2016, σελ. 342.  

 

Η κατήφεια και η επισημότητα είναι εντελώς περιττές, ακόμη και στην πιο αυστηρή μελέτη μιας τέχνης που σκοπός της είναι να ευχαριστεί την καρδιά του ανθρώπου. Απαραίτητο εγκόλπιο για κάθε σοβαρό ποιητή, νέο ή έμπειρο, και οιασδήποτε ‘σχολής’ –όσο και απολαυστικότατη περιήγηση, για κάθε αναγνώστη, στην ιστορία και την τέχνη της ποίησης– το βιβλίο του Π., Αλφαβητάριο της Ανάγνωσης, προσφέρεται, στην έκδοση αυτή, συμπληρωμένο από 11 ακόμη δοκίμιά του για την λογοτεχνία, τον πολιτισμό, την παιδεία. Η ευφυία και η ευστοχία του κορυφαίου Αμερικανού ποιητή και λογίου είναι συναρπαστικές και παροιμιώδεις∙ εύχομαι ολόψυχα να καταστούν και μολυσματικές. Όλα αυτά μάς οδηγούν στο ζήτημα της ανηθικότητας της κακής τέχνης. Η κακή τέχνη είναι ανακριβής. Είναι τέχνη που ψεύδεται. 

 

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

 

~ Σάκης Σερέφας (επιμ. και μτφρ.), «Δεν υπήρξαν ήρωες εδώ...» (Λογοτεχνικά κείμενα και μαρτυρίες), σειρά: Η Θεσσαλονίκη στον Α’ Π.Π., εκδ. University Studio Press, 2015, σελ. 94.  

 

... η απορία τους: Ποιος είναι αυτός ο μυστήριος τόπος που τυς περιέχει τώρα; Ο καλός ποιητής (και όχι μόνο) Σ.Σ. μάς έχει δώσει, μες στα χρόνια, κι άλλες πολύτιμες και απολαυστικές ανθολογίες κειμένων για την Θεσσαλονίκη. Η πιο πρόσφατη συγκεντρώνει 40 πεζά και ποιήματα, καθώς και μαρτυρίες Ελλήνων και ξένων συγγραφέων, διαφόρων εθνικοτήτων, για την ζωή στην πόλη κατά την διάρκεια του Α’ Π.Π.. Φωτογραφίες, καρτ-ποστάλ, και άλλα έντυπα τεκμήρια της εποχής δρουν ως κάτι παραπάνω από απλή εικονογράφηση. Ο  Απ. Παύλος επισκέφτηκε αυτόν τον τόπο μονάχα μια φορά κι από τότε έστειλε μονάχα κάποιες επιστολές εδώ και [] μάλλον αυτό θα κάνουμε όλοι μας...

*

Οι γιορτινές αναγνωστικές προτάσεις μου, στο "The Books' Journal" του Δεκ. 2016.

σαμσών ρακάς _ "αμπερλουδαχαμίν"

Τι να σημαίνει άραγε αυτός ο αραβοφανής (;) τίτλος; Μια εντελώς πρόχειρη διαδιακτυακή έρευνα δεν αποδίδει κάτι. Οπότε, υποκινημένοι και από την τυπογραφική εμφάνιση του τίτλου στο εξώφυλλο, μπορούμε να επιχειρήσουμε ένα συνδυαστικό παίγνιο: παιδί (χαμίν[ι]) που παίζει (λατινική ρίζα lud-) με το ηλεκτρικό ρεύμα (ampere);

Όπως και να 'χει, πρόκειται για την δεύτερη εκδοτική εμφάνιση του Σ.Ρ. , του οποίου ποιήματα βρίσκουμε δημοσιευμένα, σε έντυπα περιοδικά και στο διαδίκτυο, ήδη από το 2009 (αν όχι, ενδεχομένως, και νωρίτερα). Η πρώτη γραφή (2013) του πρώτου βιβλίου του είχε τον τίτλο Ψυττάλεια Α, ενώ η τρίτη και τελική,  Αδράξτε τη νύχτα (2014). (Επρόκειτο για χειροποίητες εκδόσεις εκτός εμπορίου.) Πολύ σχηματικά, και αδικώντας την πλούσια κίνησή του, στην τελική εκδοχή του, εκείνο το “παλίμψηστο ποίημα” –κατά την έκφραση του ίδιου του ποιητή–, παουντικής πνοής και τόνου, σε 24 μέρη (από “α” έως “ω”) και 32 σελίδες, εμφάνιζε τον αφηγητή να περιπλανιέται σε μια κατεστραμμένη Αθήνα (τόσο θουκυδίδεια όσο και 'της κρίσης'), με κύριους σταθμούς την Πλ. Συντάγματος, την Ψυττάλεια, και μια ημιτελή οικοδομή. Εκεί έχει την σημαντικότερη συνάντησή (και διάλογό) του: μ' έναν Αθίγγανο θεόπαιδα, ενθρονισμένο σε μιαν υψηλότατη στήλη από άσπρες πλαστικές καρέκλες. Το ανήμπορο μα σοφό αυτό αγόρι-'Μεσσίας' θα 'σώσει' μόνον δια της εκθρόνισής του – την οποία υποδεικνύει στον αφηγητή και η οποία και θα τελεσθεί από αυτόν στην 'ραψωδία' “υ”.

Το όλο ποίημα συνθέτει με αξιοπρόσεκτη μαεστρία διάφορες ιστορικές, λογοτεχνικές και βιωματικές αναφορές, ο τόνος του (με συχνή χρήση του α' ενικού προσώπου και της απεύθυνσης σε β', ενικό είτε πληθυντικό, πρόσωπο διαφόρων ταυτοτήτων) κυμαίνεται από τον λυρικό και τον στοχαστικό έως τον προφητικό και τον καταγγελτικό, οι δε εναλλαγές τόνου και περιεχομένου στα 24 μέρη του μαρτυρούν εξαιρετική αίσθηση της αρχιτεκτονικής. Συνολικά, μια εντυπωσιακή πρώτη εμφάνιση με πραγματικές ποιητικές αρετές, όσο και αν ενίοτε καταφεύγει σε κάποιες γλωσσικές ακροβασίες και θεαματικές 'χειρονομίες'. Εν πολλοίς, λοιπόν, πετυχαίνει –χάρη στον αυστηρό έλεγχο των ποιητικών μέσων– σε ένα είδος όπου έχουν αποτύχει ουκ ολίγες ανάλογες προηγούμενες προσπάθειες. (Αξίζει, δηλαδή, τον κόπο, να αναζητήσετε φιλικό πρόσωπο που διαθέτει αντίτυπο, και να παρακαλέσετε για ένα φωτοαντίγραφο.)

Στο Αμπερλουδαχαμίν (Υποκείμενο, 2015), που και πάλι αποτελείται από ένα μόνον ποίημα, μα χωρίς σαφή χωρισμό μερών, το εύρος της σύνθεσης έχει περιορισθεί δραστικά: στο βιωματικό και οραματικό πεδίο. Το ύφος, παραμένοντας γλωσσικά και εκφραστικά πλούσιο, έχει τιθασευθεί, και ο βηματισμός του ποιήματος επιβάλλεται στον αναγνώστη ακόμη πιο αποτελεσματικά.

Ο βασικός μύθος του ποιήματος, αντί να διαθλάται σε ποικίλες όψεις των αμαρτιών και των πληγών της πόλης και του έθνους, εστιάζει στην πρώτη και την τελευταία συνάντηση του αφηγητή με τον Δαίμονα της Τέχνης, και στην μεταξύ αυτών των δύο επεισοδίων περιπλάνησή του. Για την μετατόπιση της εστίασης, προειδοποιούμαστε εξαρχής: την θέση της διπλής προμετωπίδας τού Αδράξτε την νύχτα, με τον φιλοσοφικό-αισθητικό λόγο του Λορεντζάτου και τον τραγικό-ιστορικό του Αισχύλου, έχει πάρει η φράση του Αντόνιο Πόρτσια, “Όταν όλα έχουν γίνει, τα πρωινά είναι θλιμμένα” – που φέρνει στον νου και το “Θλιμμένη η σάρκα, φευ / Και τα βιβλία, τα 'χω όλα διαβάσει” του Μαλλαρμέ. (Η έκδοση είναι προσεγμένη· δεν διακρίνω, ωστόσο, την λειτουργία των –ωραίων, κατά τα λοιπά– εικόνων στις σελίδες 36-37.)

Κάποια νύχτα, όταν ήταν μικρό παιδί, ο αφηγητής ένιωσε να τον αγγίζει στο κεφάλι το αγαπημένο υποκείμενο (λίγο σαν νυχτερίδα: το ζώο του οποίου την μορφή υιοθετεί για ν' αποκοιμηθεί ο αφηγητής στο τέλος τού Αδράξτε τη νύχτα – και θα μπορούσε να σχολιάσει κανείς πλήθος άλλα, πέρα απ' τα προφανή, σημεία 'διαλόγου' μεταξύ των δύο βιβλίων, αλλά δεν είν' αυτός ο στόχος τούτου του κειμένου). Η συνάντηση τον τρομοκρατεί μα και τον αναστατώνει, ώστε να μην παύει να την αναπολεί και να αδημονεί για την επανάληψή της. Το 'χρίσμα' που έλαβε τον απομονώνει σταδιακά όλο και περισσότερο από τους λοιπούς ανθρώπους, όσο καθυστερεί η ποθητή επόμενη συνάντηση με το “αγαπημένο υποκείμενο”, που θα αποκαλύψει την ταυτότητά του: δεν είμαι ο διάβολος είμαι η Τέχνη. Η εν σώματι επαφή, ωστόσο, δεν θα επαναληφθεί, και ο αφηγητής θα θαφτεί ζωντανός μες στο χώμα (του χρόνου) που συσσωρεύεται γύρω του. Αλλά σαν να μην πρόκειται για θάνατο: καίτοι θαμμένος, ο αφηγητής μιλά· ρωτά –στον τελευταίο στίχο– το “αγαπημένο υποκείμενο”: τι χώμα έχουνε τα μάτια σου; (Και, προφανώς, έχει 'επιζήσει' για ν' ανοίξει το ποίημα: να ζω το θρίαμβο που όλο αναβάλλεται [] / να ζω την πτώση που όλο αναβάλλεται.) Ίσως μάλλον να έχει απλώς επιτευχθεί η ευκταία γείωση στο γόνιμο έδαφος του θανάτου (αντί για τον εγκλεισμό στο μπουντρούμι της λελογισμένης έμπνευσης), απαραίτητη για να ξεπηδήσει με χυμούς η τέχνη. 

Ανάμεσα στις δύο συναντήσεις, και για να ξαναβρεί την χάρη της πρώτης, ο αφηγητής θα έχει αποπειραθεί την πολιτική στράτευση (και απογοητευθεί), επιτηδευθεί τον επί παραγγελία επικηδειογράφο, δει και ακούσει, σε γη και σε θάλασσα, σημεία και χρησμούς για το νόημα του κόσμου και του πολιτισμού, επιχειρήσει να κηρύξει τα ευρήματά του αυτά στα παιδιά, φυλακισθεί,  ευχηθεί τον πόλεμο, καταραστεί την ανθρωπότητα, και αποφασίσει την αυτοκτονία. Τότε ακριβώς (ξανα)φανερώνεται ο δαίμων – για να του προσφέρει την αμφίβολη σωτηρία. Μα ίσως αυτή η μηδέποτε ολοκληρούμενη συνάντηση, το διαρκώς αναβαλλόμενο ζευγάρωμα (έρχομαι Τέχνη έρχομαι) με τον Δαίμονα της Τέχνης να είναι και η απαραίτητη προϋπόθεση για την καλλιτεχνική δημιουργία.

Το 'θέμα' είναι 'Μεγάλο' και διόλου πρωτότυπο· ο ποιητικός τρόπος, θα λέγαμε παράτολμος. (Ο προφητικός τόνος έχει ωριμάσει και χρησιμοποιείται εδώ επιτυχέστερα.) Τι διασώζει, λοιπόν, το ποίημα από την γραφικότητα – ή την αδιαφορία για κάτι που υπό άλλες συνθήκες θα ηχούσε πεποιημένο ή παρωχημένο; Νομίζω, η αγκίστρωσή του σε ένα αναγνωρίσιμο, 'καθημερινό' και όχι εξαιρετικό, α' πρόσωπο (δεν το καλούν σε παιδικά πάρτυ επειδή δεν φοράει 'σταράκια', π.χ.)· η γλώσσα του, που, αν περιέχει εκφράσεις μεταφυσικού στοχασμού και στοιχεία μεγαλορρημοσύνης, παραμένει στέρεα σημερινή και ζωντανή (να με ακούσουν τα παιδιά που ρώτησαν διστακτικά / μαμά τι είναι ουρανός; / κι αυτή απάντησε ένα ντουβάρι)· η πρωτοτυπία, η δύναμη και πολυσυλλεκτικότητα των εικόνων του (τα 'σημεία' που φανερώνονται στον αφηγητή περιλαμβάνουν τον σχεδόν-άλμπατρος γηραιότερο γλάρο της Μάγχης, μα κι ένα πλαιυμομπίλ ποντισμένο χρόνια στο νερό)· η αριστοτεχνική δοσολόγηση όλων των συστατικών του επικού: του αφηγηματικού, του περιγραφικού, του στοχαστικού κ.ο.κ.· ο θαυμαστός και ακατάβλητος μουσικός κυματισμός του ποιήματος· αλλά και το λεπτότατο χιούμορ (το αγαπημένο υποκείμενο δε θα φανεί / ας πάει στο διάολο). Τέλος –ενδεχομένως και το σημαντικότερο, μιας και ο ιδεολογικός δογματισμός μπορεί να καταστρέψει και το 'ωραιότερο' έργο τέχνης– η συντηρούμενη αμφιθυμία του για το ευκταίον του χρίσματος από τον Δαίμονα της Τέχνης: δεν μας παίρνει το ναυαγοσωστικό ή δε γουστάρουμε να μπούμε;

Χάρη σε όλα αυτά, διαβάζουμε όντως ποίηση, και όχι ευφάνταστο παραλήρημα, ξαναζεσταμένη με νοσταλγία απόπειρα προσέγγισης της 'Υψηλής Ποίησης', πιασάρικη μπροσούρα, ή άψυχη πραγματεία.

*

Η κριτική αυτή δημοσιεύθηκε στο τεύχος 8 (Φθιν.-Χειμ. 2016) του περιοδικού "ΦΡΜΚ".

μιχάλης γιαννακάκης _ "σε δάσος σιδερένιο"

Το ολιγόστιχο και το πυκνό –κάποτε και ερμητικό– ποίημα έχει ιστορία και αρετές. Αφενός μας θυμίζει τα σωζόμενα θραύσματα των Αρχαίων Λυρικών, αφετέρου προτιμήθηκε και τιμήθηκε από σημαντικούς Μοντερνιστές που έδωσαν, μέσω αυτού, το καλύτερο έργο τους. Επιτρέπει τον μέγιστο έλεγχο του ποιητικού υλικού, ενώ δεν αφήνει περιθώρια να κρυφτεί 'δεύτερο πράμα'.

Πριν από δέκα, είκοσι χρόνια, δεν ήσαν λίγα τα ελληνικά ποιητικά βιβλία που κατεξοχήν απαρτίζονταν από τέτοια ποιήματα, και δεν είναι δύσκολο να αναφέρουμε ενδεικτικά, ως παραδείγματα και υποδείγματα, κάποιες ποιήτριες που υπηρέτησαν –και υπηρετούν– άξια αυτήν την μορφή: Μαίρη Γιόση, Μαρία Κούρση, Μαρία Λαϊνά, Αθηνά Παπαδάκη, Αλεξάνδρα Πλαστήρα. Σήμερα, ωστόσο, στον εν μέρει μεταμοντερνιστικό και εν πολλοίς γνησίως ελλαδίτικο κυκεώνα όπου έχει συρθεί η ποιητική σκηνή μας, σπανίζουν παρόμοια αξιόλογα βιβλία νεοτέρων. (Δυο ονόματα που πρόχειρα έρχονται στον νου είναι του Αργύρη Παλούκα –με το πρώτο του βιβλίο, Το ξέφτι, 2007– και του Μόμα Ράντιτς – με το μόνο μέχρι στιγμής βιβλίο του, την Πόρτα του 2010· και από τους δύο προσδοκούμε την ανάλογη συνέχεια.) Η ανεξήγητη επάνοδος των μετεφηβικών εξομολογήσεων, από την μια, και το 'τρεντ' των υπερφιλόδοξων 'πρότζεκτς', από την άλλη (για παράδειγμα, με κείμενα όπου στριμώχνεται η τρέχουσα, ζέουσα πολιτικοκοινωνική συγκυρία, ή με συνθέσεις όπου το ισχνό αποτέλεσμα πλέει μες στην πολλά νούμερα μεγαλύτερή του πρόθεση – το έρμο 'κόνσεπτ'), σχεδόν κυριαρχούν πια στο (στρεβλότατο) εκδοτικό τοπίο, και μοιάζουν να μονοπωλούν το ενδιαφέρον βιβλιοπαρουσιάσεων (ευλόγως) και κειμένων που διεκδικούν θέση κριτικής (μη ευλόγως).

Είναι, συνεπώς, και ευχάριστη και παρήγορη η εμφάνιση ενός βιβλίου όπως το Σε δάσος σιδερένιο του Μιχάλη Γιαννακάκη (Οδός Πανός, 2015). Ίσως δεν είναι άσχετο με την ποιότητά του το γεγονός ότι εδώ συνάγονται τρεις ομάδες ποιημάτων που πρωτοπαρουσιάστηκαν ως αυτο-εκδόσεις τα έτη 1995, 2005, και 2014. (Η ολιγογραφία, και αν δεν συναρτάται μονοσήμαντα με την γραφή ολιγόστιχων και πυκνών ποίημα, είναι, οπωσδήποτε, άλλη μία σπανίζουσα αρετή – ωφελιμότατη για γράφουσές τε και αναγνώστες.)

Επτά, λοιπόν, οκτώ, και οκτώ ποιήματα στις τρεις ενότητες, “Οι μέρες σαν λέξεις”, “Ακοή”, και “Γραμμή”. Δεν είναι, φυσικά, όλα τα ποιήματα το ίδιο πετυχημένα. Τα πιο αδύναμα ρέπουν προς την κοινοτοπία (π.χ. το μονόστιχο ποίημα: Λόγος χαράζει το χρόνο). Άλλα θα ωφελούνταν από ακόμη περισσότερη πύκνωση (π.χ. το δίστιχο ποίημα: Ο λόγος είναι φως στη γρίλια, / Ορίζοντας στο βλέμμα. μοιάζει να έχει ήδη ολοκληρωθεί με τον πρώτο στίχο.) Δεν κερδίζουν όλα από την ενίοτε επιτρεπόμενη ομοιοκαταληξία (π.χ. θλίψη / ύψη, αισθημάτων / αρωμάτων). Και κάποια –σαφώς και ευτυχώς όχι κυρίαρχα– 'ποιήματα-ορισμοί' (π.χ. Φως ιερό του Ισιδώρου / Την αγωνία της πλάνης σκορπά, / Την τρικυμία της ελευθερίας ορίζει.), είδος επικίνδυνο όσο και αυτό των 'ποιημάτων-αφορισμών', δεν βρίσκουν ακριβώς στόχο.

Ωστόσο, επτά πολύ καλά ποιήματα επί συνόλου εικοσιτριών είναι επίτευγμα διόλου ευκαταφρόνητο. Ακόμη περισσότερο, όταν αυτά είναι καλά μ' έναν πολύ προσωπικό τρόπο, και –πάνω απ' όλα– όταν, χάρη στην αξία τους, καταφέρνουν να επιβάλουν το κλίμα τους σε ολόκληρο το βιβλίο, ώστε οι προδιατυπωθείσες επιφυλάξεις να απαιτούν αυστηρό 'ψείρισμα' για να εγερθούν. Και όταν, ακόμη και στα λιγότερο δυνατά ποιήματα, δεν υπάρχουν ούτε γλωσσικά στραβοπατήματα, ούτε ακυρολεξίες· δεν έχεις να προτείνεις εναλλακτικές διατυπώσεις· τα δέχεσαι ως έχουν ή τα κάνεις λίγο πέρα για να δεις την σύνολη ποιητική γραμμή καθαρότερα· κι είναι κι αυτό ενός είδους επίτευγμα: στην δόμηση του βιβλίου.

Τι μας λένε λοιπόν τα δυνατότερα ποιήματα του Μ.Γ.; Το “Σύννεφο”, το “Δείλι”, ο “Κινηματογράφος”, που ανοίγουν την πρώτη ενότητα, είναι 'αστικά'· το “[Λόγος είναι ο δρόμος...]” της δεύτερης, και τα τρία που κλείνουν την τρίτη (“[Πλάγιος δεύτερος σωπαίνει...]”, “[Καλοκαίρι...]”, “[Ορίζοντας ανοίγει...]”), 'της υπαίθρου'. Ωστόσο, ανεξαρτήτως του 'σκηνικού' –και είτε το 'θέμα' είναι τοπίο, προσφιλής μορφή, άλλη εικόνα ή ανάμνηση– διαπιστώνουμε παρόμοιους αναβαθμούς πρωτότυπης παρατήρησης και σταδιακής πύκνωσης· απόσταξη που δεν φτάνει ώς την αποξήρανση· εικαστική παράταξη που απροσδοκήτως απογειώνεται στην μεταφορά.

Ώστε δύο κύριοι τρόποι δημιουργούν το ποίημα. Ένα γρήγορο και 'σφιχτό' μοντάζ που, αφού ορίσει έναν κλειστό χώρο εικόνων, τους επιτρέπει να αντηχούν εντός του, μα και τους επιβάλλει να απηχούν η μια την άλλη με κάθε δυνατό συνδυασμό: Καλοκαίρι / Απανεμιά / Κατσουνάκι / Άργιλος / Κατσουνάκι ξανά. Ή μια συστοιχία εικόνων, όπου καθεμιά συνιστά μεταφορά της προηγούμενης (ή της επόμενης): Ορίζοντας ανοίγει με χαρτί και μολύβι / Η ένωση του λαιμού με την ωμοπλάτη / Γίνεται βροχή / Καταρράκτης / Φαράγγι των νεκρών στη Ζάκρο.

Οι ποιητικοί αυτοί τρόποι –που απαρτίζουν, εντέλει, ύφος– βασίζονται όχι μόνον στην ιδιοτυπία βλέμματος και διανοητικής κίνησης, αλλά –βεβαίως, και πώς αλλιώς– και στην τέχνη: την χρήση αμφίσημων διασκελισμών που εκπλήσσουν και εμπλουτίζουν (Λόγος είναι ο δρόμος. Το γεράκι / Η αναπνοή του βράχου.), κι ένα 'αυτί' που απομακρύνει την καλλιέπεια για να επιβληθεί σε φθόγγους και ρυθμούς: να τους θέσει υπό τον ζυγό του βηματισμού που παράγει το ποίημα. Όπου, πάντα, η λέξη προσφύεται στο πράγμα (και στην ποιητική ιδέα): έχουμε, δηλαδή, μια ποίηση ακριβείας, κι όχι μια ποίηση 'του περίπου'. Πλάγιος δεύτερος σωπαίνει / Μονοπάτι αρχαίο / Αμύγδαλο / Το χείλι σου τρέμει. 

*

Η κριτική αυτή δημοσιεύθηκε στο τεύχος 8 (Φθιν.-Χειμ. 2016) του περιοδικού "ΦΡΜΚ".

spotkanie w polsce / συνάντηση στην πολωνία

Η χθεσινή “Συνάντηση στην Πολωνία” (στο Βιβλιοπωλείο "Επί λέξει"), εκτός από συνάντηση για το βιβλίο “Πολωνία” (Καστανιώτης, 2016), εξελίχθηκε σε συνάντηση με την ίδια την Πολωνία στην Αθήνα: χάρη στην τιμητική και συγκινητική παρουσία μαθητριών και μαθητών του Γυμνασίου από το Σχολείο “Zygmunt Mineyko”, της –περαστικής από την πόλη μας– Καθηγήτριας Κλασσικής Φιλολογίας, κυρίας Wanda Popiak, της Dorota Jędraś, και άλλων – μα, βεβαίως, πρωτίστως της Beata Żółkiewicz, που μίλησε για την πατρίδα της όπως την είδε μες στο βιβλίο, και διάβασε, σε δική της μετάφραση δύο ποιήματα απ' αυτό: το “Łazienki” και το “Βαρσοβία 1863 / 1944, Παρίσι 1883”. Η συμβολή της καθώς και αυτές –λόγια και απαγγελίες– της Μαρίας Τοπάλη, της Αλεξάνδρας Πλαστήρα και της Τζούλιας Τσιακίρη, έκαναν την χθεσινή βραδιά αυτό που ήταν – μαζί με τους φίλους, παλιούς και νέους: φίλους των προσώπων μα και των λέξεων. 

Η Μπεάτα Ζουλκιέβιτς είπε, μεταξύ των άλλων: “Γι' ακόμη μια φορά, έμαθα –σιγουρεύτηκα– γι' αυτήν την απλή αλήθεια: πως η ποίηση δεν έχει σύνορα, πως είναι εξ ολοκλήρου μια μεταφορά. Κι έτσι η “Πολωνία” μάς ταξιδεύει, εδώ, παντού. Η προσωπική μου εμπειρία μού το διαβεβαιώνει: αν γνωρίσεις καλά έναν πολιτισμό και αν προσπαθήσεις πραγματικά να τον καταλάβεις, ανοίγεις πιο ελεύθερα πια τα μάτια σου, το μυαλό σου και την καρδιά σου, πέρα από συγκεκριμένα σύνορα. Και, όταν γίνεται αυτό, μετά, τα ονόματα δεν έχουν πια τόση σημασία: η γνώση έχει σημασία.”

Η Tζούλια Tσιακίρη: “Θέλω να εφαρμόσω πάνω σε τρία ποιήματα του Π.Ι. τρεις 'υπερβάσεις' όπως τις διατύπωσε ο Γιώργος Αράγης στο δοκίμιό του για την λογοτεχνική θεωρία: τρεις υπερβάσεις που πρέπει να περάσει ένας απλός άνθρωπος για να γίνει ποιητής. Η πρώτη είναι η διαφοροποίηση: να γίνει άλλος, να πάει προς το άλλο (“4 Δεκεμβρίου”). Η δεύτερη είναι η ένταση: ο Ρίλκε έλεγε ότι όλες σχεδόν οι θλίψεις μας είναι στιγμές ψυχικής έντασης (“Δεύτερη επίσκεψη του φίλου”). Και η τρίτη είναι η εξαλλαγή του χρόνου: το παιχνίδι με τον χρόνο – που σημαίνει ότι η αίσθηση του αντικειμενικού χρόνου, για έναν ποιητή, δεν είναι η των χρονομέτρων, αλλά ότι υπάρχει ένα βιολογικό χρονόμετρο που καταγράφει τον αντικειμενικό χρόνο σύμφωνα με την ψυχολογική κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε. Έτσι γίνεται εξαλλαγή του πραγματικού χρόνου σε χρόνο ποιητικό ή προσωπικό. Αυτό δεν συμβαίνει μόνο στον ποιητή: μπορεί να συμβεί και στον απλό αναγνώστη, στον απλό άνθρωπο, όταν τον κυριέψει η συγκίνηση (“Ιούνιος 1986”).”

Η Μαρία Τοπάλη: “Τίθεται το ερώτημα τι είναι η 'Πολωνία' – στην οποία συναντιόμαστε. Μπορώ να πω ότι, χάρη στο βιβλίο, η 'Πολωνία' είναι μπόλικη γεωγραφία, όχι αποκλειστικά πολωνική· είναι μπόλικη ιστορία επίσης, όχι αποκλειστικά πολωνική· και είναι επίσης ένας τίτλος. Αυτή η “Πολωνία” έχει πολλά δικά μου περιεχόμενα και πολλά περιεχόμενα που βάζει ο ποιητής, και είναι ένας φακός, ένα φίλτρο, μέσα από το οποίο διαβάζουμε τα πράγματα. Και για μένα, η 'Πολωνία' είναι τρία πράγματα. Είναι πένθος· είναι δύναμη – μια απίστευτη δύναμη: πάντοτε είχα στο μυαλό μου την Πολωνία ως κάτι το ασύλληπτα δυνατό, διότι δεν μπορεί παρά να είναι πάρα πολύ δυνατό κάτι το οποίο υπάρχει χωρίς να του επιτρέψουν να υπάρχει· και το τρίτο είναι: διαμελισμός”.

Και η Αλεξάνδρα Πλαστήρα: “Αυτή η “Πολωνία” είναι, στο αίσθημά μου, σαν γέφυρα. Και τι κάνει μία γέφυρα; Τροποποιεί τον χωρισμό, την απόσταση. Αντιλαμβάνεται, δηλαδή, αυτές τις καταστάσεις –τον χωρισμό, την απόσταση, τη διαφορά: του αέρα, της ύλης, όποια είναι αυτή– σαν συνάντηση. Είναι μία συνάντηση, η γέφυρα. Αυτό είναι κάτι που θέλει διακαώς η ποίηση. Και πιστεύω ότι αυτό που θέλει η ποίηση, μας συμφέρει όλους.”

[φωτ.:Καλλιρρόη Παπαγεωργίου.]

plus ça change / en byzance

Την αρετή είδα χθες μέσα στην πόλη

μαυροντυμένη και κατήφεια όλη·

“τι έπαθες;” της λέω. Εκείνη· “Άκου·

τόλμη, φρόνηση, γνώση – στη γωνιά·

μέθη, δειλία, κι άγνοια κυβερνά”.

*

Βουτηγμένος με λαχτάρα κι απόλαυση πρωτοετούς στην πρωινή ανάγνωση της Ελληνικής Λογοτεχνίας του Στυλιανού Αλεξίου (στιγμή, 2010), έφτασα και στον Βυζαντινό ποιητή (π. 920-990) Ιωάννη Κυριώτη (από την Μονή Κύρου της Κωνσταντινούπολης, όπου ίσως μόνασε) ή Γεωμέτρη (λόγω των σχετικών σπουδών του – οι θετικές επιστήμες ωφελούν την ποίηση). Και πρωτοσπαθάριος, και ιερέας, και, κατά τον Αλεξίου, “ένας από τους σημαντικότερους Βυζαντινούς ποιητές”.

Κάποιοι στίχοι που μεταφράζει ο Αλ. με στέλνουν στον πολύτιμο Raffaele Cantarella (Poeti Bizantini, Rizzoli, 1992), ο οποίος υπερθεματίζει: “η τεράστια καλλιέργειά του, θρησκευτική και κοσμική, που τον καθιστά πρόδρομο του επόμενου αιώνα, δεν κάνει την έμπνευσή του ν' ασφυκτιά – έμπνευση ποικίλη, ειλικρινή, συχνά βαθιά, που την στηρίζει πάντα μια υψηλή μορφική μεγαλοπρέπεια. Και πάνω απ' όλα κυριαρχεί στην ποίησή του ένας τόνος προσωπικής ειλικρίνειας, μύχιας πνευματικής ζωής που την κινούν πάθη και πάλες []. Εξού και –πράγμα σπάνιο στην βυζαντινή λογοτεχνία– κάτω από τον ποιητή αισθανόμαστε, σχεδόν σαν ντροπαλή ανακάλυψη και μακρινή προσδοκία, τον άνθρωπο.”

Στην εξαιρετική αυτή δίτομη ανθολογία βρήκα και το ποίημα του Κυριώτη που προχείρως απέδωσα στην αρχή (για να φανεί –σε περίπτωση που κάτι τέτοιο χρειαζόταν...– ακόμη περισσότερο πόσο σημερινό είναι):

Την αρετήν χθες είδον εν μέση πόλει

μελαμφορούσαν και κατηφείας όλην·

“τι δ', ηρόμην, πέπονθας”; Η δε· “νυν έγνως·

τόλμα, φρόνησις, γνώσις, εν ταις γωνίαις·

άγνοια δ' άρχει, και μέθη και δειλία”.

winnicott _ domination // γουίνικοττ _ εξουσιασμός

"[] the result of such recognition [of the mother's immense contribution #] when it comes will not be gratitude or even praise. The result will be a lessening in ourselves of a fear. [] If there is no true recognition of the mother's part, then there must remain a vague fear of dependence. This fear will sometimes take the form of a fear of W O M A N, or fear of a woman, and at other times will take less easily recognized forms, always including the fear of domination.

Unfortunately the fear of domination does not lead groups of people to avoid being dominated; on the contrary, it draws them towards a specific or chosen form of domination."

- from Donald W. Winnicott's broadcast talk "The Mother's Contribution to Society", printed in the book The Child and the Family, 1957.

~

"[] το αποτέλεσμα μιας τέτοιας αναγνώρισης [της τεράστιας συμβολής της μητέρας #] όταν έλθει δεν θα είναι ευγνωμοσύνη ή ακόμη έπαινος. Το αποτέλεσμα θα είναι να λιγοστέψει μέσα μας ένας φόβος. [] Αν δεν υπάρχει αληθινή αναγνώριση του ρόλου της μητέρας, τότε αναγκαστικά θα παραμένει ένας αόριστος φόβος εξάρτησης. Ο φόβος αυτός κάποιες φορές θα παίρνει την μορφή του φόβου προς την Γ Υ Ν Α Ι Κ Α, ή φόβου προς κάποια γυναίκα, κι άλλες φορές θα παίρνει λιγότερο εύκολα αναγνωρίσιμες μορφές, που πάντα θα συμπεριλαμβάνουν τον φόβο του εξουσιασμού.

Δυστυχώς ο φόβος του εξουσιασμού δεν οδηγεί τις ανθρώπινες ομάδες στην αποφυγή τού εξουσιασμού - αντιθέτως, τις έλκει προς μια συγκεκριμένη ή επιλεγμένη μορφή εξουσιασμού."

- από την ραδιοφωνική εκπομπή του Ντ.Γ. Γουίννικοττ "Η Συμβολή της Μητέρας στην Κοινωνία", τυπωμένη στο βιβλίο Το Παιδί και η Οικογένεια, 1957. [μτφρ.: Π.Ι.]

# see / δες: here / εδώ

*

[στην εικόνα: (αρ.) ο παιδίατρος, παιδοψυχίατρος και ψυχαναλυτής Γουίννικοττ - (δ.) ο δικτάτωρ Γεώργιος Παπδόπουλος.]